Schrijfster en classicus Annelise Freisenbruch voor Geschiedenis Extra brengt je zeven verrassende feiten over het leven van vrouwen in het oude Rome…

Goede Romeinse vrouwen gaven hun kinderen meestal geen borstvoeding. In plaats daarvan droegen ze hun kinderen over aan een kraamverzorgster – meestal een slavin of een ingehuurde vrijster – die was gecontracteerd om deze dienst te verlenen. Soranus, invloedrijk auteur van een tweede-eeuws werk over gynaecologie, schreef voor dat de melk van een kraamverzorgster de voorkeur verdiende in de dagen na de geboorte, omdat de moeder te uitgeput kon raken om te voeden. Hij was geen voorstander van voeden op verzoek en raadde aan om na zes maanden te beginnen met vaste voeding, zoals in wijn gedrenkt brood. Soranus wees ook op de mogelijke voordelen van het in dienst nemen van een Griekse kraamverzorgster, die de gave van haar moedertaal aan haar pupil kon doorgeven.

Dit druiste echter in tegen het advies van de meeste Romeinse artsen en filosofen. Zij stelden dat moedermelk het beste was – zowel voor de gezondheid van het kind als voor zijn zedelijk karakter – met het argument dat kraamverzorgsters de baby serviele gebreken in hun karakter zouden kunnen doorgeven. Dezelfde mannen vonden dat vrouwen die hun eigen kinderen niet zogen luie, ijdele en onnatuurlijke moeders waren die zich alleen bekommerden om de mogelijke schade aan hun figuur.

De kindertijd was voor Romeinse meisjes snel voorbij. De wet bepaalde dat ze al op 12-jarige leeftijd konden trouwen, zodat ze konden profiteren van hun vruchtbaarste jaren waarin ze kinderen konden krijgen, in een tijd waarin de kindersterfte hoog was. Op de vooravond van haar huwelijk werd van een meisje verwacht dat zij kinderachtige dingen opborg – waaronder haar speelgoed.

Ditzelfde speelgoed zou met haar kunnen worden begraven als zij zou overlijden voordat zij de huwbare leeftijd had bereikt. Aan het eind van de 19e eeuw werd een sarcofaag ontdekt van een meisje genaamd Crepereia Tryphaena, dat in de tweede eeuw in Rome leefde. Onder haar grafgiften bevond zich een ivoren pop met beweegbare benen en armen die bewogen en gebogen konden worden, vergelijkbaar met de plastic figuurtjes waar sommige kleine meisjes tegenwoordig mee spelen. Bij de pop zat zelfs een doosje met kleertjes en versieringen waarin Crepereia haar kon aankleden. Maar in tegenstelling tot de veel bekritiseerde afmetingen van een moderne Barbie, had Crepereia’s pop brede, kinderlijke heupen en een bolle buik. Het was duidelijk dat dit jonge meisje haar toekomstige rol als moeder moest inzien – de prestatie waarvoor Romeinse vrouwen het meest gewaardeerd werden.

Scheiding was snel, gemakkelijk en gebruikelijk in het oude Rome. Het huwelijk was het vet en de lijm van de samenleving, gebruikt om politieke en persoonlijke banden tussen families te vergemakkelijken. De huwelijksband kon echter op korte termijn worden verbroken als de ene of de andere partij er geen baat meer bij had.

In tegenstelling tot vandaag de dag was er geen wettelijke procedure om tot een echtscheiding te komen. Het huwelijk was effectief voorbij wanneer de echtgenoot – of, wat ongebruikelijker was, de echtgenote – dat zei. Vaders konden ook namens hun dochters een scheiding aanvragen, omdat het gebruikelijk was dat vaders ook na hun huwelijk de voogdij over hun dochters hielden. Deze regeling stelde de familie van de bruid in staat de aan de echtgenoot betaalde bruidsschat terug te vorderen en zo het familiefortuin intact te houden. Enkele echtgenoten probeerden echter gebruik te maken van een maas in de wet, waardoor zij de bruidsschat konden behouden als hun vrouw volgens hen ontrouw was geweest.

• Uw gids voor het Romeinse Rijk: wanneer het werd gevormd, waarom het uiteenviel en hoe het faalde, plus de kleurrijkste keizers

Vrouwen werden er soms van weerhouden hun echtgenoot te verlaten omdat het Romeinse rechtssysteem in geval van echtscheiding de vader bevoordeelde in plaats van de moeder. In feite had een Romeinse vrouw helemaal geen wettelijke rechten over haar eigen kinderen – de patrilineaire relatie was allesbepalend. Soms echter, als het de vader beter uitkwam, woonden de kinderen na de scheiding bij hun moeder, en sterke banden van genegenheid en trouw konden blijven bestaan, zelfs na het uiteenvallen van een huishouden.

Een beroemd voorbeeld hiervan is het geval van keizersdochter Augustus, Julia, en haar moeder Scribonia, die werd verstoten ten gunste van keizers derde vrouw Livia, toen Julia nog een pasgeborene was. Toen Julia later vanwege haar opstandige gedrag ook door haar vader in ballingschap werd genomen, vergezelde Scribonia vrijwillig haar volwassen dochter naar het eiland Ventotene (in de Romeinse tijd Pandateria genoemd), waar zij was verbannen.

Romeinse vrouwen stonden onder immense druk om er goed uit te zien. Gedeeltelijk omdat het uiterlijk van een vrouw werd gezien als een weerspiegeling van haar man. Maar op hetzelfde moment dat vrouwen probeerden te voldoen aan een jeugdig schoonheidsideaal, werden ze er ook voor uitgelachen. De Romeinse dichter Ovidius (43-17 v.Chr.) vermaande een vrouw vrolijk omdat ze haar haar zelf had willen verven: “Ik zei je te stoppen met spoelen – kijk nu eens naar jezelf. Geen noemenswaardig haar over om te verven.” In een ander satirisch portret van de schrijver Juvenal (ca. 55-127 n.Chr.) zou een vrouw de kapper hebben afgeranseld die een puinhoop had gemaakt van haar gekrulde opgestoken kapsel.

Er was duidelijk een bloeiende cosmetica-industrie in het oude Rome. Hoewel sommige recepten waarschijnlijk in een modern jasje zouden worden gestoken vanwege het gebruik van erkende therapeutische ingrediënten zoals geplette rozenblaadjes of honing, kunnen andere recepten de wenkbrauwen doen fronsen. Aanbevolen behandelingen voor puistjes waren onder meer kippenvet en uien. Gemalen oesterschelpen werden gebruikt als peeling en een mengsel van gemalen regenwormen en olie zou grijze haren camoufleren. Andere schrijvers spraken over krokodillenmest als een soort rouge. Dergelijke praktijken kunnen gewoon de ondeugende uitvindingen zijn van satirici die de vergeefse pogingen van vrouwen om de tand des tijds tegen te houden, belachelijk wilden maken. Maar uit archeologische vondsten blijkt dat de recepten voor sommige schoonheidsprodukten inderdaad enigszins bizar waren. Een klein cosmeticahoudertje dat in 2003 bij een archeologische opgraving in Londen werd ontdekt, bevatte resten van 2000 jaar oude Romeinse gezichtscrème. Bij analyse bleek het te zijn gemaakt van een mengsel van dierlijk vet, zetmeel en tin.

De opvoeding van vrouwen was een controversieel onderwerp in de Romeinse tijd. De meeste meisjes in de Romeinse boven- en middenklasse leerden de basisvaardigheden lezen en schrijven, terwijl sommige families verder gingen en privé-leraressen in dienst namen om hun dochters meer geavanceerde grammatica of Grieks te leren.

Dit alles was bedoeld om de toekomstige rol van een meisje in het huishouden te vergemakkelijken en om haar een meer geletterde, en daardoor onderhoudende, metgezel voor haar echtgenoot te maken. Hoewel er weinig geschriften van vrouwen uit de oudheid bewaard zijn gebleven, wil dat niet zeggen dat vrouwen niet schreven. Brieven tussen soldatenvrouwen, ontdekt in het Romeinse fort Vindolanda op de muur van Hadrianus, illustreren iets van het drukke sociale leven aan de grens, en we weten dat de moeder van Nero, Agrippina de Jongere, een memoires schreef, die – tot grote frustratie van historici – niet bewaard is gebleven.

Veel Romeinen waren echter van mening dat te veel opleiding een vrouw in een pretentieuze zeur kon veranderen. Erger nog, intellectuele onafhankelijkheid kon een synoniem worden voor seksuele promiscuïteit. Desondanks moedigden sommige elitefamilies hun dochters aan om een buitengewoon goed opgeleide persoonlijkheid te ontwikkelen, vooral als de familie een staat van dienst had op het gebied van intellectuele prestaties. Het beroemdste voorbeeld hiervan is misschien wel Hortensia, de dochter van Cicero’s grote rivaal Hortensius. Zij was een van de weinige Romeinse vrouwen die werd geroemd om haar bekwaamheid als redenaarster – een prestatie die van oudsher uitsluitend aan mannen was voorbehouden. In 42 v.Chr. stond Hortensia op het spreekgestoelte van het Romeinse forum en stelde op welsprekende wijze de belasting aan de kaak die aan de rijkste vrouwen van Rome werd opgelegd om de oorlog te helpen bekostigen.

Romeinse vrouwen konden zich niet zelf kandidaat stellen voor een politieke functie, maar ze konden – en speelden – wel een rol bij het beïnvloeden van de verkiezingsuitslag. Graffiti op de muren van Pompeii tonen aan dat vrouwen bepaalde kandidaten steunden.

De echtgenotes van politici speelden een rol die vergelijkbaar is met die van de moderne echtgenoten van presidenten en premiers, door bij het grote publiek het beeld van hun echtgenoten als ‘familieman’ te promoten. De meeste Romeinse keizers verspreidden geïdealiseerde beelden van zichzelf met hun vrouwen, zussen, dochters en moeders over het hele rijk. Munten en sculpturale portretten werden ontworpen om Rome’s ‘eerste familie’ als een harmonieuze, hechte eenheid voor te stellen, wat de werkelijkheid ook mocht zijn.

Toen Augustus de eerste keizer van Rome werd, probeerde hij de illusie in stand te houden dat hij een man van het volk bleef door bekend te maken dat hij, in plaats van dure kleding, de voorkeur gaf aan eenvoudige wollen gewaden die door zijn vrouwelijke verwanten met de hand voor hem werden gemaakt. Aangezien het werken met wol werd beschouwd als een ideaal tijdverdrijf voor een plichtsgetrouwe Romeinse matrone, droeg dit bij aan het beeld van het keizerlijke huishouden als een oase van geruststellende morele correctheid.

Hoewel, net als in het huidige politieke landschap, de echtgenotes en andere vrouwelijke verwanten van Romeinse politici en keizers zowel een risico als een voordeel konden blijken. Nadat Augustus in 18 v. Chr. een strenge wet tegen overspel had uitgevaardigd, zag hij zich later gedwongen zijn eigen dochter Julia op dezelfde beschuldiging in ballingschap te sturen.

De keizerinnen van Rome zijn zowel in de literatuur als in de film lange tijd afgeschilderd als gifmengsters en nymfomanen die alles in het werk stelden om degenen uit de weg te ruimen die hun – of de ambities van hun echtgenoot – in de weg stonden.

Augustus’ vrouw Livia zou hem na 52 jaar huwelijk hebben gedood door gif te smeren op de groene vijgen die hij graag plukte van de bomen rond hun huis. Agrippina zou een soortgelijke daad hebben begaan tegen haar oudere echtgenoot Claudius, door een dodelijk gif in zijn paddestoelenmaaltijd te doen. Agrippina’s voorgangster Messalina – de derde tiener echtgenote van Claudius – wordt vooral herinnerd vanwege het bevelen van de dood van haar vijanden en vanwege haar reputatie als een onverzadigbare seksuele veelvraat, een etiket dat er zelfs toe leidde dat zij in de jaren twintig van de vorige eeuw in Frankrijk werd gebruikt als poster meisje voor een campagne tegen geslachtsziekten.

Maar voordat we ons uitspreken over de schuld of niet van Livia en haar collega-keizerinnen, is het de moeite waard om andere Romeinse verslagen van Augustus’ dood te bekijken, die Livia niet afschilderen als een sluwe gifmengster, maar als een toegewijde en door verdriet geteisterde weduwe. Bovendien zijn er zulke frappante plot-gelijkenissen tussen de vermeende betrokkenheid van niet alleen Livia en Agrippina, maar ook van andere Romeinse keizerinnen bij de dood van hun echtgenoten, zoals Trajanus’ vrouw Plotina en Domitianus’ vrouw Domitia, dat we moeten aarzelen om dergelijke bronnen op hun ware waarde te schatten.

Wat het meest waarschijnlijk is, is dat gerecycleerde verhalen waarin keizersvrouwen worden afgeschilderd als giftige verraders en samenzweerders, in feite uitdrukking gaven aan bezorgdheid over hoe dicht deze vrouwen in het keizertijdperk bij het hart van de macht stonden. Waar vroeger de macht berustte bij de Romeinse senaat, waren vrouwen nu voorzitter van een huishouden dat tevens het epicentrum van de regering was. Zoals de Amerikaanse first lady Nancy Reagan ooit zei: “Acht jaar lang sliep ik met de president, en als dat je geen speciale toegang geeft, dan weet ik het ook niet meer”. De vraag hoeveel invloed vrouwen hadden – en zouden moeten hebben – was er een die de Romeinen net zo sterk bezighield als ons vandaag de dag.

Annelise Freisenbruch is classicus en auteur van The First Ladies of Rome. Haar eerste historische roman, Rivals of the Republic, werd in het najaar van 2016 gepubliceerd door Duckworth in het Verenigd Koninkrijk en The Overlook Press in de VS. Geïnspireerd op historische verslagen van Hortensia, de dochter van Cicero’s grote rivaal aan het hof Hortensius Hortalus, is het de eerste aflevering van de Blood of Rome-serie Romeinse misdaadmysteries.

Dit artikel werd voor het eerst gepubliceerd door History Extra in november 2016