Kannibalisme kan op de meest onverwachte momenten in de geschiedenis de kop opsteken.

De meeste mensen associëren kannibalisme niet met de Sovjet-Unie. Maar zoals Timothy Snyder beschrijft in zijn boek Bloodlands, was de door Stalin veroorzaakte hongersnood in Oekraïne in 1933 zo ernstig dat kannibalisme er verrassend veel voorkwam. De staat moest een antikannibalisme-eenheid oprichten, en honderden mensen werden ervan beschuldigd hun buren of, in sommige gevallen, hun familieleden te hebben opgegeten. (Ron Rosenbaum deelt veel van de gruwelijke details in een boekbespreking voor Slate.)

De gruwelijke episode maakt de ontberingen van het vroege Sovjettijdperk levendig. Dat veel Amerikanen er misschien nog nooit van hebben gehoord, illustreert een ander feit over kannibalisme – het is iets waar niemand ooit over na wil denken. Het wordt gedegradeerd tot walging, tabloid voyeurisme en flauwe grappen, en dat draagt allemaal bij aan een algemene onwetendheid over het onderwerp.

Historici en antropologen hebben echter in de loop der jaren geprobeerd de geschiedenis en de wetenschap van het kannibalisme te bestuderen: waarom het gebeurt, wanneer het voorkomt, en wie erdoor wordt getroffen. Het test de ultieme grenzen van cultureel relativisme, gezondheid en ritueel. Hoewel deze lijst niet allesomvattend is, bevat hij een aantal ongewone dingen over kannibalisme die je misschien over het hoofd hebt gezien.

Het blijkt dat er veel mythes bestaan over kannibalisme – en hoe het in de loop der tijden is beoefend. Hier zijn een paar verrassende dingen die experts hebben geleerd:

1) Mensen zijn meestal tegen kannibalisme – maar niet altijd

Er is een goede biologische reden waarom kannibalisme in vrijwel elke cultuur taboe is: Het eten van andere mensen kan je ziek maken.

Het eten van de hersenen van een ander mens kan kuru veroorzaken – een hersenziekte die vergelijkbaar is met de gekke-koeienziekte. Kuru ontstaat omdat onze hersenen prionen bevatten die de ziekte overbrengen. De symptomen beginnen met beven en eindigen met de dood.

Wat wel verrassend is, is dat dit niet altijd het geval is. Onder antropologen staat het Fore-volk in Papoea-Nieuw-Guinea bekend om zijn kannibalisme. Tot eind jaren 1950 aten ze de lichamen van familieleden om hun geest te zuiveren. Duizenden Fore liepen kuru op en stierven (“kuru” komt eigenlijk van het Fore woord voor schudden). Maar ze werden niet allemaal het slachtoffer van de ziekte: In de afgelopen 200 jaar hebben sommige Fore ook een genetische mutatie ontwikkeld die hen beschermt tegen de prionen die kuru overbrengen.

De Fore pasten zich aan kannibalisme aan – waarbij natuurlijke selectie mogelijk een rol speelde in het verminderen van hun vatbaarheid voor ziekte. Wetenschappers hebben geprobeerd dit verder te bestuderen, maar in de afgelopen decennia is het kannibalisme onder de Fore afgenomen door veranderende sociale zeden en wetten. Als dat zo doorgaat, kunnen de Kuru’s volledig worden uitgeroeid.

2) Dieren zijn meestal hard gewapend tegen kannibalisme – maar niet altijd

Kannibalisme is zeldzaam in het dierenrijk – behalve wanneer dat niet het geval is.

Enkele jaren geleden heeft Natalie Angier van de New York Times de verhalen opgetekend van de rietpad, de kaaimeeuw, de roodrugspin en andere dieren die hun eigen soort opeten. De rietpad, bijvoorbeeld, verkiest rietpad eieren boven andere opties.

Hoe kan dat nu een goed idee zijn? Hier is Angier: “Onderzoekers stellen drie motieven voor. De praktijk versnelt de rijping; het elimineert toekomstige rivalen die, gezien de voortplantingscyclus van een moederpad, vrijwel zeker geen familie van je zijn; en het betekent het exploiteren van een overvloedige bron die anderen giftig vinden, maar waar jij immuun voor bent.”

Deze evolutionaire imperatieven strekken zich uit tot een breed scala van organismen – zelfs inclusief incidentele kannibalistische dallianties van dieren zoals de lippenbeer. Zoals Mary Bates in Wired beschreef, is het niet onbekend dat lippenberen leden van hun eigen familie opeten (mogelijk omdat ze onder stress staan).

Deze menselijke en dierlijke gevallen zijn meer dan merkwaardige voetnoten. Ze laten zien dat evolutie kan werken op manieren die tegen onze culturele waarden ingaan. Evolutie vindt plaats door natuurlijke selectie en komt niet altijd overeen met wat wij als samenleving belangrijk vinden, en geëvolueerd kannibalistisch gedrag illustreert dat belangrijke onderscheid.

3) “Kannibalisme” werd genoemd naar mensen die misschien geen kannibalen waren

Een paar basisvragen over kannibalisme zijn voor historici moeilijk te beantwoorden: Hoeveel groepen beoefenden kannibalisme? Wanneer is het begonnen? En hoe vaak komt het voor? Die vragen zijn moeilijk omdat “kannibalisme” in de loop der tijden voor veel verschillende dingen is gebruikt. Dat is ook de reden dat de meeste moderne antropologen en wetenschappers de voorkeur geven aan de term “antropofagie” boven “kannibalisme.”

Er zijn culturen die aan kannibalisme deden als rituele praktijk, maar er zijn ook tijden dat mensen hun toevlucht namen tot kannibalisme tijdens hongersnood. En soms is het woord “kannibalisme” gebruikt om allerlei tactieken – en mensen – te beschrijven die als wreed werden beschouwd. Kannibalisme is nu eens beschrijvend, dan weer indirect, en soms een indirecte etnische belediging.

Hiervan een voorbeeld: Het woord “kannibalisme” zelf komt van de naam die de Spanjaarden aan de Cariben gaven (Caníbales). De Spanjaarden beschuldigden de Carib-stam ervan hun vijanden ritueel op te eten, maar hedendaagse geleerden betwijfelen of dit werkelijk is gebeurd. Omdat de Cariben verwikkeld waren in een antikoloniale strijd met een groot aantal Europese mogendheden, beweren veel historici nu dat de geruchten over kannibalisme slechts een propagandatactiek van de Spanjaarden waren, bedoeld om angst aan te wakkeren.

Aan de andere kant zijn er aanwijzingen dat de Cariben lichaamsdelen als trofeeën gebruikten, dus kannibalisme is een mogelijkheid – vooral als intimidatiemaatregel of oorlogsdaad. Maar de meeste getuigenissen zijn afkomstig van Columbus, die zowel persoonlijke als politieke redenen had om de Cariben zo wild mogelijk te doen lijken.

4) Kannibalistische rituelen kunnen verrassend complex zijn

Een van de eerste prominente Europese verslagen over kannibalen verscheen in Montaigne’s laat-1500 essay Of Cannibals. Het essay is niet alleen een antropologisch verslag van onschatbare waarde over het Tupi-volk in wat nu Brazilië is, het werpt ook licht op de ingewikkelde praktijk van het kannibalisme in die tijd. Soms leefden de Tupi maandenlang met hun gevangenen voordat ze werden opgegeten. En ze zongen voor elkaar.

Zoals Montaigne optekende, treiterden de gevangenen door hen “te vermaken met dreigementen over hun naderende dood.” En de gevangenen antwoordden op een manier die leek op een lied of gezang. Montaigne schrijft:

Ik heb een lied gecomponeerd door een gevangene dat deze uitdaging bevat, dat zij allen vrijmoedig moeten komen en zich verzamelen om van hem te dineren, want zij zullen tegelijkertijd hun eigen vaders en grootvaders opeten, die gediend hebben om zijn lichaam te voeden en te voeden. “Deze spieren,” zegt hij, “dit vlees en deze aderen zijn van jullie, arme dwazen die jullie zijn.”

Musicoloog Gary Tomlinson, die over de Tupi schreef in The Singing of the New World, beschrijft het als een “economie van vlees” die generaties lang door de strijdende stammen ging.

“Het was een transactie over generaties heen in deze strijdende samenlevingen,” zegt Tomlinson. “Ze zeiden: ‘In de toekomst word je gevangen genomen door mijn volk, en zullen we je opeten.’ De transactie gaat maar door.”

5) Kannibalisme werd beoefend in koloniaal Amerika

Veel mensen denken bij kannibalisme misschien aan een verre geschiedenis en aan onontwikkelde landen. Maar kannibalisme kwam ook voor in de vroege Amerikaanse geschiedenis.

In 2013 onthulden archeologen dat ze bewijs hadden gevonden voor kannibalisme in het koloniale Jamestown – een indicatie van hoe wanhopig het leven in de koloniale tijd was geweest. Ze ontdekten markeringen op de schedel van een 14-jarig meisje die er sterk op wezen dat ze was opgegeten door kolonisten tijdens de bijzonder moeilijke winter van 1609.

Het was meer concreet bewijs voor iets waar historici al jaren verhalen over hadden gelezen. Zoals Howard Zinn in A People’s History of the United States citeerde, schetste een overheidsrapport een grimmig beeld van die winter:

Gedreven door ondraaglijke honger om die dingen te eten die de natuur het meest verafschuwt, het vlees en de uitwerpselen van de mens zowel van onze eigen natie als van een Indiaan.

6) De Donner Party draaide niet alleen om kannibalisme

Als de meeste mensen aan kannibalisme in Amerika denken, denken ze waarschijnlijk aan de Donner Party – de beroemde reizigers die hun toevlucht namen tot deze praktijk toen ze vast kwamen te zitten in de besneeuwde bergen van de Sierra Nevada tijdens hun reis naar het westen in 1846.

Wat echter verrassend is, is dat hedendaagse verslagen van de reis zich minder richtten op de lugubere verhalen over kannibalisme en meer op de ontberingen die de groep moest doorstaan. Zoals Donner Party historicus Kristin Johnson opmerkt: “Van de meer dan 300 krantenartikelen over de Donner Party die in 1847 verschenen, is de meest voorkomende kop een variant van ‘Uit Californië’ … slechts zeven bevatten het woord ‘kannibalisme’.” De verslagen benadrukten het feit dat de groep pas zijn toevlucht nam tot kannibalisme na het eten van gekookte dierenbotten, huiden, en zelfs een geliefde hond, Uno.

Voorts waren veel mensen net zo geïnteresseerd in legenden over de begraven schat van de Donner Party als in het kannibalisme. In de jaren 1890 berichtte een krant in Sacramento dat de geruchten over de schat de inwoners van Truckee, Californië, “koortsachtig van opwinding” maakten en dat er ontdekkingen werden gedaan die “het hart van een numismaticus zouden verrukken.”

De schat was waarschijnlijk een mythe, maar het laat zien dat het verhaal veel gecompliceerder – en minder puur schokkend – werd beschouwd dan het vandaag de dag is.

7) Kannibalisme werd soms gebruikt als een medische behandeling

Er zijn veel gruwelijke voorbeelden van kannibalisme in Europa door de geschiedenis heen. Maar een van de meest bizarre is dat kannibalisme af en toe werd gezien als een geneesmiddel. Om een voorbeeld te noemen: in het Duitsland van de jaren 1600 tot 1800 hadden beulen vaak een bizar bijbaantje dat hun inkomen aanvulde: de verkoop van overgebleven lichaamsdelen als geneesmiddel.

Zoals beschreven in Kathy Stuart’s Defiled Trades and Social Outcasts, werd menselijk vet verkocht als geneesmiddel voor botbreuken, verstuikingen en artritis. Gewoonlijk werd dit menselijke vet ingewreven als balsem, niet gegeten. Apothekers hadden echter regelmatig vet, vlees en botten in voorraad, en er zijn ook voorbeelden van een menselijke schedel die tot een fijn poeder werd vermalen en met vloeistof werd vermengd om epilepsie te behandelen.

Die behandeling klinkt misschien vreemd, maar vergeet niet dat het eten van placenta een moderne gezondheidsrage is geworden. Meestal is het populaire oordeel over kannibalisme duidelijk – doe het niet. Maar soms is het verrassend moeilijk om te bepalen wat kannibalisme is en wat niet.

Verder lezen: Voor een meer gedetailleerd verhaal over kannibalisme, probeer dit verhaal over de verdwijning van Michael Rockefeller.

Watch: Het fascinerende proces van menselijke ontbinding