I. Definitie

Absolutisme verwijst naar het idee dat de werkelijkheid, waarheid, of moraliteit “absoluut” is – hetzelfde voor iedereen, overal, en altijd, ongeacht individuele cultuur of cognitie, of verschillende situaties of contexten. Als je gelooft dat waarheden altijd waar zijn, of dat er een objectieve werkelijkheid bestaat, dan ben je een absolutist. Sommige mensen denken dat absolutisme inhoudt dat ze geloven dat alle waarheden absoluut zijn. Dat kan echter niet zo zijn, want er zijn natuurlijk uitspraken als “het is 3 uur” die alleen op bepaalde tijden en plaatsen waar zijn. Het lijkt dus redelijker om aan te nemen dat het absolutisme alleen beweert dat absolute waarheden bestaan.

Er is onder filosofen veel passie voor de verdediging van zowel het absolutisme als zijn belangrijkste tegenpool, het relativisme. Mensen hebben een sterk gevoel over het verschil, waarbij zowel absolutisten als relativisten de andere kant beschuldigen van irrationaliteit en immoraliteit. Beide filosofieën hebben diepe wortels in onze culturen en biologie. Mensen hebben de neiging sterk te reageren wanneer hun diepste overtuigingen worden bedreigd, en of je nu een absolutist of een relativist bent, het lijkt iets te impliceren over de fundamentele aard van de werkelijkheid en de status van al je andere overtuigingen. Sommigen zouden zelfs zeggen dat geloven in wat dan ook afhankelijk is van absolutisme; want zonder absolutisme kan geen enkele andere overtuiging helemaal waar zijn (alleen relatief).

In het algemeen wordt absolutisme door velen gezien als een meer conservatieve / traditionele overtuiging. Het staat immers centraal in alle Abrahamitische godsdiensten – het jodendom, het christendom en de islam – en in oude politieke systemen die draaiden om de goddelijke rechten van koningen. Het was ook een essentiële vooronderstelling van de meeste wetenschap en logica van vóór de twintigste eeuw. De laatste decennia is het absolutisme echter zo vaak in twijfel getrokken of ontkend, dat absolutisten zich in het defensief kunnen voelen tegen de toenemende dominantie van het relativisme.

II. Geschiedenis

In zekere zin is absolutisme een natuurlijke conclusie van naïeve menselijke ervaring. We lijken in een objectieve werkelijkheid te leven. De maan is er altijd, voor iedereen, of je er nu naar kijkt of niet (geloven we). We hebben zoveel vertrouwen in de absolute aard van de fysieke werkelijkheid dat we echt geschokt zouden zijn als die voor verschillende mensen anders zou blijken te zijn – als de berg die ik zie voor jou een oceaan zou zijn!

Het is dan ook niet verwonderlijk dat absolutisme een onbetwiste aanname was van veel oude religies en filosofieën. De bekendste Griekse filosofen – Aristoteles, Plato en Socrates – schijnen absolutisten te zijn geweest in de zin dat zij geloofden in absolute waarheden, vooral op het gebied van de logica en de wiskunde. Sommige andere Griekse filosofieën, zoals het sofisme, lijken meer voorstander te zijn van relativisme.

De oude Oosterse filosofie was in sommige opzichten duidelijk in tegenspraak met het absolutisme. De eerste regel van de boeddhistische religieuze geschriften, de Dhammapada, zegt “met onze gedachten maken wij de wereld” en de eerste regel van de taoïstische Tao Te Ching beweert dat geen woorden de absolute waarheid kunnen uitdrukken. Maar zelfs deze filosofieën lijken absolutistische opvattingen te hebben over de grondslagen van de werkelijkheid, door te geloven in de absoluten Boeddha-natuur en Tao.

Na de Middeleeuwen, toen absolutistische religieuze overtuigingen een minder dominante rol gingen spelen in de westerse wereld, werd absolutistisch rationalisme populair. Voor de meeste vroege wetenschappers, zoals Issaac Newton, was dit het belangrijkste kenmerk van de natuurwet – dat zij absoluut was; voor veel rationalisten is het hele punt van de wetenschap het ontdekken van absolute waarheden. Wiskundige beschrijvingen van de natuur laten weinig ruimte voor relativisme, althans niet voordat Einstein en de kwantummechanica dat enigszins omdraaiden.

Terwijl is absolutisme altijd populair gebleven in morele en politieke filosofieën. Kant propageerde een absolutistische en rationalistische moraalfilosofie, gebaseerd op de notie van “categorische imperatieven”. Hegel presenteerde een absolutistisch model van de sociaal-politieke geschiedenis, en Marx een absolutistisch maatschappijmodel, gebaseerd op de economische realiteit. Vandaag de dag is het idee van universele onschendbare mensenrechten een soort absolutisme, misschien wel een heel positief absolutisme!

In de twintigste eeuw vonden op elk gebied van het menselijk denken anti-absolutistische revoluties plaats. Zowel de relativiteit als de kwantumfysica impliceren dat de werkelijkheid voor verschillende waarnemers verschillend is, zelfs afhankelijk van de manier waarop je ernaar wilt kijken. De antropologie zag het licht en legde het feit bloot dat mensen in verschillende culturen radicaal verschillende veronderstellingen over de werkelijkheid kunnen hebben. Het wijdverbreide afzien van traditionele religieuze overtuigingen ondermijnde het moreel absolutisme ernstig. Veel mensen kregen het gevoel dat moraliteit zonder god slechts een kwestie van cultuur, keuze en opportuniteit moest zijn.

III. Controverses

Is absolutisme noodzakelijk voor kennis? Kennis is, per definitie, waar. Zonder absolutisme, zo redeneren sommigen, kan niets waar zijn en is kennis onmogelijk. Als niets absoluut waar is, dan zijn alle vermeende waarheden soms onwaar.

Dit argument lijkt ervan uit te gaan dat waarheid eeuwig en niet-relatief moet zijn, en dat het absolutisme voor alle waarheden moet gelden. Maar dit is duidelijk een slechte redenering. Zelfs absolutisten moeten de relativiteit van veel waarheden erkennen. “Ik ben aan het schrijven” is nu waar, maar later vanavond (hopelijk) niet meer. “De zon komt op in het oosten” is alleen waar vanuit een bepaald perspectief (ten opzichte van de waarnemer), en, echt, alleen de verplaatsing naar het zuiden of noorden negerend op verschillende plaatsen in verschillende tijden van het jaar, maar het is waar, binnen grenzen.

Relativisten betogen, dat relativeren van waarheden ze niet onwaar maakt. Alleen relatief. Dus, er kan kennis zijn – maar, alleen als je de grenzen erkent waarbinnen uitspraken waar zijn. “De zon komt op in het oosten” is betrouwbare kennis, zolang je de aarde niet verlaat en je begrijpt dat het bij benadering is.

IV. Beroemde citaten over absolutisme

Quote #1

“Elke waarheid – als het echt de waarheid is – doet zich voor als universeel, zelfs als het niet de hele waarheid is. Als iets waar is, dan moet het waar zijn voor alle mensen en op alle tijden. Boven deze universaliteit zoeken de mensen echter een absoluutheid die aan al hun zoeken een betekenis en een antwoord zou kunnen geven – iets ultiems, dat als de grond van alle dingen zou kunnen dienen. Met andere woorden, zij zoeken een laatste verklaring, een allerhoogste waarde, die naar niets buiten zichzelf verwijst en die een einde maakt aan alle vragen. Hypothesen mogen fascineren, maar zij bevredigen niet. Of men het nu toegeeft of niet, voor iedereen komt er een moment waarop het persoonlijk bestaan verankerd moet zijn in een als definitief erkende waarheid, een waarheid die een zekerheid biedt waaraan niet meer getwijfeld kan worden. Door de eeuwen heen hebben filosofen getracht een dergelijke waarheid te ontdekken en onder woorden te brengen, waardoor verschillende stelsels en denkrichtingen zijn ontstaan. Maar naast filosofische systemen zoeken mensen op verschillende manieren naar een eigen “filosofie” – in persoonlijke overtuigingen en ervaringen, in tradities van familie en cultuur, of in reizen op zoek naar de zin van het leven onder leiding van een meester. Wat al deze mensen inspireert is het verlangen om de zekerheid van de waarheid en de zekerheid van haar absolute waarde te bereiken.”

• Paus Johannes Paulus II, Encycliek, Fides et Ratio, 14 sep. 14, 1998

Quote #2

“Niet absoluut zeker zijn is, denk ik, een van de essentiële dingen in rationaliteit.”

• Bertrand Russel, “Am I an Atheist or an Agnostic?”, A Plea for Tolerance in the Face of New Dogmas

Ik plaats deze citaten bij elkaar omdat ze laten zien dat absolutisten en relativisten beide lijken te denken dat hun standpunt vanzelfsprekend juist is. Paus Johannes Paulus II beweert dat alle echte waarheden absolute waarheden zijn en dat iedereen een absolute behoefte heeft aan dergelijke waarheden en aan een absoluut aspect van de werkelijkheid. Ondertussen beweert Bertrand Russel dat niet-absolutisme een essentieel aspect van rationaliteit is. Tenminste één kant moet zich vergissen!

Quote #3:

“Relativisten zeggen dat relativisme waar is. Om consequent te zijn, moeten ze zeggen dat relativisme relatief waar is. Op hun beurt zeggen absolutisten dat het absolutisme waar is. Om consequent te zijn, moeten zij op hun beurt zeggen dat het absolutisme absoluut waar is …. Zo opgevat staan absolutisme en relativisme niet op hetzelfde speelveld…. De uitspraken “Absolutisme is absoluut waar” en “Relativisme is relatief waar” zijn niet met elkaar in tegenspraak. De relativist kan niet zeggen: “Het relativisme is waar” in dezelfde betekenis van waarheid die de absolutist gebruikt wanneer hij zegt: “Het absolutisme is waar.” Tussen hen moet het idee van waarheid zelf dubbelzinnig zijn. Elk van hen roept de vraag op wat de waarheid zelf is.”

• Michael Krausz, Dialogues on Relativism, Absolutism, and Beyond

Velen vallen het relativisme aan met het argument dat het niet consequent kan beweren waar te zijn, maar alleen relatief waar. Deze kritiek lijkt het relativisme af te zetten tegen een absolutistische opvatting van waarheid. Michael Krausz wijst er hier op dat relativisme en absolutisme verschillende definities van waarheid impliceren, waardoor dergelijke tegenstellingen incoherent worden.

V. Soorten

• Geloof in een absoluut aspect van de werkelijkheid – of dat nu God is, de Boeddha-natuur, of universele natuurwetten.
• Geloof in absolute kennis – dat het mogelijk is om uitspraken te doen die altijd waar moeten zijn, punt uit.
• Moreel absolutisme – geloof dat sommige dingen universeel goed of fout zijn.
• Geloof in absolute politieke rechten – van oudsher verwees dit naar het idee dat heersers een absoluut, goddelijk gegeven, recht hadden om te heersen. Het geloof dat de mens absolute politieke rechten heeft, is ook een vorm van absolutisme. De huidige regering van het Chinese vasteland heeft geweigerd in te stemmen met de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, met het argument dat “mensenrechten” in hun cultuur een andere betekenis hebben, waardoor de vraag van absolutisme versus relativisme dringend relevant wordt voor de betrekkingen van China met de rest van de wereld.

VI. Absolutisme versus relativisme

Dit is een van de meest eeuwige en virulente debatten in de filosofie. Beide zijden beschuldigen de ander van irrationaliteit, onwetendheid en immoraliteit! De algemene argumenten gaan als volgt.

Absolutisten zeggen dat relativisme betekent dat er geen waarheid is, alleen een mening, en dat relativisme het idee ondersteunt dat iedereen mag geloven wat hij wil geloven, hoe fout dat ook is, waarbij feiten en morele waarheden als “moord is fout” genegeerd worden. Relativisten zijn het er niet mee eens dat relativisme betekent “geloof wat je wilt”. Relatieve waarheden kunnen binnen hun grenzen nog steeds als waar of onwaar worden beoordeeld.

Relativisten zeggen dat absolutisme blind geloof, dogma’s, tirannie, etnocentrisme, intolerantie en onderdrukking in de hand werkt. En dat het de geesten, zelfs in de wetenschap, afsluit voor nieuwe zienswijzen. Absolutisten antwoorden dat het relativisme op zijn eigen manier gewoon een ander intolerant geloof is, en dat zonder een absoluut, mensen verloren en verward raken.

En zowel relativisten als absolutisten hebben de neiging te geloven dat de wetenschap hun kant steunt! Relativisten hebben de neiging te wijzen op de sociale wetenschappen en absolutisten op de harde wetenschappen, maar er zijn ook manieren waarop die associaties omgekeerd kunnen worden. De sociale wetenschappen tonen alleen aan dat mensen verschillende overtuigingen en ervaringen hebben, niet dat ze allemaal juist zijn. En de meest recente wetenschappelijke revolutie – kwantumfysica – ondersteunt een beperkt relativisme.

VII. Absolutisme in Popcultuur

Voorbeeld #1: Captain America: Civil War

Zoals in talloze populaire films, speelt moreel absolutisme een essentiële rol in dit verhaal. Wanneer Captain America het niet eens is met de rest van de Avengers over hun beslissing om zich te laten regeren door de Verenigde Naties, overweegt hij het idee dat hij compromissen moet sluiten omwille van de samenwerking, maar dan verwoorden een aantal van zijn vrienden de populaire wijsheid die ongeveer gaat als …. “Als je hart je zegt wat goed en wat slecht is, is het je plicht om voet bij stuk te houden en je koste wat kost te verzetten tegen iedereen die het niet met je eens is.” Uiteindelijk gaat hij de strijd aan met zijn beste vrienden – tegen hoge kosten – wat spannende film oplevert, maar niet aantoont dat absolutisme juist is!

Voorbeeld #2: De Star Wars-franchise

ijna alle traditionele goed-tegen-kwaad-verhalen gaan uit van moreel absolutisme en maken gebruik van de aantrekkingskracht daarvan; Star Wars gaat nog een stapje verder door niet alleen een absoluut onderscheid te maken tussen goed en kwaad, maar dat onderscheid zelfs onderdeel te maken van de natuurwet, met de lichte en duistere kanten van de Force. Ideeën als deze spreken ons aan omdat we ons goed voelen als we ons van ganser harte met de ene kant kunnen identificeren en de slechteriken kunnen haten (maar dat maakt het nog niet per se goed).