Bipolaire stoornis is een stemmingsstoornis die wordt gekenmerkt door dramatische pieken en dalen – perioden van depressie afgewisseld met manie, of extreem opgewekte stemming.

Bipolaire stoornis ontwikkelt zich meestal in de adolescentie of vroege volwassenheid – de gemiddelde beginleeftijd is 18, en tussen 15 en 19 is de meest voorkomende periode van begin. Maar de eerste tekenen van de stoornis worden heel vaak over het hoofd gezien of verkeerd gekarakteriseerd. In het begin worden bipolaire symptomen vaak verward met ADHD, depressie, angst, borderline persoonlijkheidsstoornis en, in de ernstigere uitingen, met schizofrenie.

Dat komt omdat de eerste symptomen van deze stoornis ongewoon gevarieerd zijn. Pas na verloop van tijd wordt het patroon van wisselende hoge en lage stemmingen duidelijk, wat betekent dat mensen met een bipolaire stoornis in veel gevallen maanden, of zelfs jaren, moeten wachten op een juiste diagnose. En dat wachten kan ernstige gevolgen hebben, waaronder een behandeling die niet effectief is.

Hoe ziet het begin van een bipolaire stoornis eruit?

Bij sommige patiënten is het eerste teken van een bipolaire stoornis wat lijkt op een grote depressieve episode. Anderen ervaren een volledige manie of hypomanie – een minder extreme vorm van manie. Weer anderen ervaren een verwarrende combinatie van symptomen die een “gemengde episode” wordt genoemd, die elementen van zowel depressie als manie bevat.

Hier volgt een nadere beschouwing van hoe een eerste episode eruit kan zien:

Depressie: Wanneer de eerste episode van een bipolaire stoornis een depressie is, kunnen de symptomen zich langzaam ontwikkelen, meldt Michael Strober, PhD, die Distinguished Professor of Psychiatry is, en Senior Consultant bij het Youth Mood Disorders Treatment and Research Program aan de David Geffen School of Medicine aan de UCLA. Bipolaire depressie omvat gewoonlijk niet alleen de droefheid of prikkelbaarheid die we met depressie associëren, maar ook faalangstwanen, overdreven schuldgevoelens, geestelijke verwarring en diepe lichamelijke traagheid.

Ondanks deze verschillen, merkt dr. Strober op dat de symptomen van een bipolaire depressie in een vroeg stadium vaak verkeerd worden gediagnosticeerd als een depressieve stoornis, omdat wisselende perioden van manie (of hypomanie) pas maanden of jaren later kunnen optreden.

manie: In tegenstelling tot de geleidelijke afdaling naar depressie, kan de eerste manie-episode “als een donderslag bij heldere hemel” zijn, zegt Wendy Nash, MD, een kinder- en jeugdpsychiater aan het Child Mind Institute. Een eerste manische episode kan worden gekenmerkt door grandioos denken, het nemen van risico’s, versneld spreken en denken, en euforie of prikkelbaarheid.

Het is niet ongebruikelijk dat het gedrag zo extreem is dat de patiënt in het ziekenhuis belandt – of zelfs wordt gearresteerd. Dr. Nash geeft een voorbeeld van een student die op onverklaarbare wijze overschakelt van normaal gedrag naar overdrive: Plotseling is hij de hele nacht op, hyperpratend, luidruchtig en strijdlustig, raakt misschien zelfs betrokken bij gevechten, gedraagt zich zo onbezonnen en grillig dat de politie wordt gebeld.

Bij jongere kinderen kan manie verkeerd worden geïnterpreteerd als de hyperactiviteit en impulsiviteit van ADHD.

Hypomanie: Soms is de eerste episode van bipolaire stoornis de minder extreme vorm van manie, hypomanie genaamd, en deze episoden worden vaak gemist, merkt Dr. Nash op. De persoon kan spraakzaam, grandioos, zeer productief, een beetje humeurig en prikkelbaar zijn, maar de symptomen zijn niet zo storend of gevaarlijk als bij een volledige manie, en de patiënten zelf zien zichzelf niet als gestoord.

“Hypomanie is lastiger te diagnosticeren,” voegt Jill Emanuele, PhD, directeur van het Mood Disorders Center aan het Child Mind Institute, toe. “Adolescenten met hypomanie zijn niet zo flagrant losgeslagen als die met een volwaardige manie, die gevaarlijk impulsief en roekeloos kunnen zijn.”

Gemengde episode: Ten slotte hebben sommige mensen met een bipolaire stoornis een zogenaamde gemengde episode, die kenmerken van zowel depressie als manie vertoont. In een gemengde episode heeft een patiënt een depressieve stemming maar racende gedachten en spraak, agitatie, en angstige preoccupaties – wat een patiënt beschrijft als te veel cafeïne en tegelijkertijd moe zijn.

In een gemengde episode kunnen obsessieve negatieve gedachten verkeerd worden gediagnosticeerd als angst, merkt Dr. Strober op.

Psychose: Sommige eerste episoden van manie of depressie kunnen zo ernstig zijn dat ze psychotische symptomen bevatten – breuken met de werkelijkheid, zoals hallucinaties of waanideeën. Wanneer dit gebeurt, kan het verkeerd worden gediagnosticeerd als schizofrenie.

Hoe wordt bipolaire stoornis gediagnosticeerd?

Een diagnose van bipolaire stoornis is gebaseerd op een gedetailleerde geschiedenis die veranderingen in de stemming in de loop van de tijd volgt; zoals een deskundige het zegt, zie het als een film, niet als een momentopname.

“Je moet de tijdlijn van stemmingswisselingen zien,” merkt Dr. Emanuele op, “en dat vergt een zeer zorgvuldige diagnostische beoordeling.” Zonder behandeling duren bipolaire episoden meestal enkele weken tot enkele maanden. Perioden tussen perioden, zonder symptomen van manie of depressie, kunnen weken, maanden of jaren duren.

Het ondervragen van familieleden of vrienden kan belangrijk zijn, omdat patiënten zelf manische of hypomane symptomen misschien niet herkennen als schadelijk of ongeordend. Het achterhalen van de familiegeschiedenis is ook belangrijk omdat bipolaire stoornis vaker voorkomt bij mensen die eerstegraads familieleden (een ouder of broer of zus) met de stoornis hebben.

Om te bepalen of verhoogde of depressieve stemmingen voldoen aan de criteria voor bipolaire stoornis, kijkt een clinicus naar deze criteria:

Tekenen van manie:

• Drastische persoonlijkheidsveranderingen
• Uitgelatenheid
• Irriteerbaarheid
• Opgeblazen zelfvertrouwenzelfvertrouwen
• Extreem energiek
• Grootheidswaanzin
• Waanzin
• Onrust

Verminderde slaapbehoefte

• Verhoogde spraakzaamheid
• Racende gedachten
• Gespreide aandacht
• Psychotische episodes, of onderbrekingen van de werkelijkheid

Tekenen van depressie:

• Depressieve of prikkelbare stemming
• Verlies van interesse of plezier in dingen waar men vroeger van genoot
• Gemerkt gewichtsverlies of gewichtstoename
• Geminderde of verhoogde behoefte aan slaap
• Langdurige droefheid
• Resteloosheid
• Lethargie
• Vermoeidheid
• Gevoelens van hopeloosheid, hulpeloosheid, waardeloosheid
• Excessieve of ongepaste schuldgevoelens
• School vermijden
• Vrienden mijden
• Wazig of besluiteloos denken
• Preoccupatie met de dood, zelfmoordplannen of een daadwerkelijke zelfmoordpoging
• Psychotische episoden – onderbrekingen van de realiteit

Deze criteria beschrijven de ernstigste vorm van de stoornis, die bipolaire stoornis type I wordt genoemd. Mensen kunnen ook worden gediagnosticeerd met een bipolaire II-stoornis, waarbij minder ernstige episoden van hypomanie de manische episoden vervangen.

Een van de meest verontrustende dingen aan bipolaire stoornis is dat het levenslange risico op zelfmoord 15 keer zo hoog is als dat van de algemene bevolking. Factoren die dit risico voor individuen verhogen zijn onder meer de ernst en persistentie van depressie en de aanwezigheid van gemengde episoden, die depressieve symptomen combineren met de activering van manie.

Behandeling

Hoewel medicatie jarenlang de eerstelijnsbehandeling voor bipolaire stoornis is geweest, zijn er de laatste decennia gespecialiseerde vormen van psychotherapie ontwikkeld om naast medicatie te werken. Onderzoek toont aan dat de meest effectieve behandeling voor bipolaire stoornis een combinatie is van medicatie en psychotherapie.

Medicatie: De behandeling van bipolaire stoornis bestaat meestal uit een groep medicijnen die stemmingsstabilisatoren worden genoemd, waaronder lithium en sommige medicijnen die anticonvulsiva worden genoemd. Stemmingsstabilisatoren zijn over het algemeen effectief bij het behandelen van manische symptomen en het verlagen van de frequentie en de ernst van zowel manische als depressieve episoden. Maar de depressie is moeilijker te behandelen dan de manie, en antidepressiva worden soms toegevoegd om bipolaire depressie te behandelen. Alleen toegediend kunnen antidepressiva manische symptomen uitlokken, dus moeten ze met grote zorg worden voorgeschreven.

Atypische antipsychotica worden ook gebruikt, vooral bij adolescenten, meldt Dr. Nash. Terwijl stemmingsstabilisatoren zeer effectief zijn bij volwassenen, zegt ze, is bij adolescenten een atypisch antipsychoticum vaak effectiever.

Veel mensen met een bipolaire stoornis gebruiken meer dan één medicijn en de medicijnen kunnen complexe interacties hebben, wat kan leiden tot aanzienlijke bijwerkingen als ze niet effectief worden gecontroleerd door een ervaren clinicus.

Therapie: Van verschillende vormen van psychotherapie die zijn aangepast voor bipolaire stoornis is aangetoond dat ze het herstel van een acute episode van manie of depressie versnellen, terugkerende episoden vertragen, zelfmoordpogingen verminderen en de medicatietrouw vergroten.

“Een belangrijke uitdaging bij de behandeling is de therapietrouw bij medicatie,” merkt Dr. Emanuele op, en psychotherapie vergroot de therapietrouw. Het helpt mensen ook veranderingen in hun leven aan te brengen om te voorkomen dat de symptomen weer opspelen. “Psycho-educatie helpt mensen hun leven met de stoornis in de hand te houden, en psychotherapie helpt hen om te gaan met gedachten en gevoelens.”

In een door het NIMH gefinancierd onderzoek onder bipolaire patiënten werd vastgesteld dat behandeling met een van de drie psychotherapieën in combinatie met medicatie “de kansen van een persoon om van een depressie te herstellen en op de lange termijn gezond te blijven, aanzienlijk vergroot.”

De drie therapieën zijn:

• Gezinsgerichte therapie (FFT): FFT betrekt ouders en andere gezinsleden bij het bijhouden van symptomen en het verbeteren van de communicatie en probleemoplossing in huis, om pieken in gezinsstress te voorkomen, die kunnen leiden tot episoden.
• Cognitieve gedragstherapie (CGT): CGT richt zich op het helpen van de patiënt om vervormingen in denken en activiteit te begrijpen, en nieuwe manieren te leren om met de ziekte om te gaan
• Interpersoonlijke en sociale ritmetherapie (IPSRT): IPSRT richt zich op het helpen van de patiënt bij het stabiliseren van dagelijkse routines en slaap/waakcycli, en het oplossen van belangrijke relatieproblemen, om te voorkomen dat een episode wordt uitgelokt.

IPSRP, de meest recente van deze therapieën, is gebaseerd op het concept dat een gezond persoon regelmatige sociale ritmes heeft – wanneer je opstaat, maaltijden eet, naar school of werk gaat, andere mensen ziet, slaapt, enz. –

IPSRT richt zich op het helpen van patiënten om interpersoonlijke stressoren en verstoringen van een stabiele levensstijl te verminderen, om nieuwe episoden van manie of depressie te voorkomen. Patiënten leren hun relatievaardigheden te verbeteren en regelmatige eet-, sociale en slaappatronen aan te houden.

Hoewel IPSRT werd ontwikkeld voor volwassenen, werd het aangepast voor adolescenten en is het bijzonder geschikt voor deze laatsten, merkt Ellen Frank op, een expert in de behandeling van stemmingsstoornissen aan de Universiteit van Pittsburgh die, samen met collega’s, de therapie ontwikkelde. De adolescentie is een bijzonder gevoelige periode voor interpersoonlijke onrust, en adolescenten zijn vatbaar voor chronisch slaaptekort en radicale verschuivingen in slaappatronen, schrijft ze. “Ze hebben vaak zeer ontregelde slaap- en sociale routines die bijzonder schadelijk zouden zijn voor een tiener met BD.”

In tegenstelling tot wat eerder werd gedacht, toont onderzoek aan dat het verloop van de stoornis niet anders is of deze zich voor of na de leeftijd van 18 ontwikkelt, meldt Dr. Strober.

Bipolaire stoornis is een chronische aandoening, maar met een combinatie van medicijnen, psychotherapie, stressmanagement, een regelmatig schema en vroege herkenning van symptomen, leven veel mensen heel goed met de diagnose.