Domesday Book was een uitgebreid overzicht van alle landeigenaren, bezittingen, pachters en horigen van middeleeuws Normandisch Engeland, dat in 1086-7 n.Chr. werd samengesteld in opdracht van Willem de Veroveraar (r. 1066-87 n.Chr.). Het precieze doel van de onderneming is niet bekend, maar de meest waarschijnlijke reden was om te bepalen wie welke grond legaal bezat, om geschillen over eigendom te beslechten en om het inkomen te meten, met name het landbouwinkomen, met het oog op de toepassing van een toekomstige belasting. Het archief is uniek in de Europese geschiedenis en boordevol statistieken en fragmenten die details onthullen van het middeleeuwse leven in Engeland, is het nog steeds van onschatbare waarde voor moderne historici. Het tweedelige Domesday Book is momenteel ondergebracht in de Britse National Archives, Londen.

Normandisch Brittannië

Domesday Book (de naam verschijnt meestal zonder lidwoord) onthult precies wat er gebeurde met de Angelsaksische adel van Engeland in de twee decennia na de Slag bij Hastings in 1066 CE en de daaropvolgende Normandische verovering. Willem de Veroveraar, de overwinnaar van die slag, die in hetzelfde jaar op eerste kerstdag tot koning van Engeland werd gekroond, nam 20% van zijn nieuwe grondgebied voor zichzelf. De overige 80% ging naar hoofdpachters (tenentes in capite), 1.100 nieuwe landeigenaren aangezien de oude Angelsaksische landadel (zij die niet bij Hastings waren gedood) aan de kant werd geschoven en de Noormannen de macht overnamen. Land, en bijgevolg rijkdom, was nu ook in aanzienlijk minder handen dan vóór de verovering. Binnen deze gelukkige 1.100 waren 200 grote baronnen en 300 hogere leden van de kerkelijke hiërarchie. Elk van hen kreeg een stuk land of beter gezegd een landgoed, ook bekend als een ‘manor’, dat werd bewerkt door horige boeren (ook wel ‘villeins’ genoemd). Vaak kreeg een grote baron een aantal landhuizen die dan afzonderlijk konden worden verdeeld onder een onderhuurder die een lagere aristocraat was, van wie de meesten Normandiër waren. Een andere Normandische creatie waren de shires (graafschappen) met een sheriff (een ander Normandisch monopolie, hoewel de positie niet erfelijk was) benoemd in elk van hen om toezicht te houden op de juridische, financiële en militaire zaken van hun rechtsgebied.

Naam & Doel

De naam Domesday Book, algemeen toegepast vanaf de 12e eeuw CE, kan zijn afgeleid van ‘doom’, de term voor een gewoonterecht in Angelsaksisch Engeland, of een verwijzing zijn naar de Dag des Oordeels, waarnaar verwezen wordt in het Bijbelboek Openbaring, die eraan herinnert dat de gegevens in Domesday Book definitief waren en niet konden worden betwist. De oorspronkelijke naam in de 11e eeuw CE lijkt meer alledaags te zijn geweest: ‘het boek van de Exchequer’ of ‘het grote boek van Winchester’.

Domesday Book werd samengesteld als een ‘beschrijving van heel Engeland’ (of heel het door de Normandiërs gecontroleerde Engeland), maar over een nauwkeuriger motief dan dat zijn de geleerden het nog steeds niet eens. Een van de meest populaire suggesties over het doel is dat het boek bedoeld was om een register op te stellen waarmee belastingen konden worden geheven voor de verdediging van het land, aangezien een invasie vanuit Denemarken toen op handen leek. Een andere mogelijke reden was, na de chaos van de Normandische verovering, die resulteerde in de dood van Saksische heren in de strijd, confiscaties van landerijen, schenkingen van landgoederen door de koning aan trouwe Normandiërs en het inpikken van landgoederen door Normandiërs die moedig genoeg waren om ze in te pikken, na te gaan of de landerijen in het bezit waren van hun rechtmatige eigenaar. Het is misschien veelzeggend dat de registers van Domesday Book zijn georganiseerd volgens landeigenaren en niet volgens percelen land die inkomsten opbrengen, waardoor het zeer tijdrovend is om de belastingschuld van een bepaald individu te berekenen – als dat het enige doel van het register was. Tenslotte is het mogelijk dat het Domesday Book alleen maar werd samengesteld om Willem in staat te stellen precies te weten wie wat in zijn koninkrijk bezat. Zoals de historicus M. Morris het stelt, had de koning nu een politiek wapen in handen waarmee hij elke opstandige baron kon onderwerpen, want in een oogwenk kon Willem de confiscatie gelasten van alle landerijen die de baron volgens Domesday bezat.

Het verzamelen van de getallen

Volgens Willems wensen, werden inspecteurs, waarschijnlijk onder toezicht van Willem van St Calais, bisschop van Durham, erop uitgestuurd om groepen graafschappen te bestrijken die bekend stonden als circuits. Daar registreerden de inspecteurs alle landeigenaren, pachters, boeren, roerende goederen en de jaarlijkse inkomens van elk landhuis. Er zijn ongeveer 30.000 landhuizen opgenomen in het slotdocument en elk landhuis werd ofwel onderworpen aan een lijst met vragen van de inspecteurs in persoon of er werd een schriftelijke zelfevaluatie bestudeerd. In openbare zittingen werden getuigen opgeroepen om alle beweringen te verifiëren en bestaande documenten werden geraadpleegd om twee- en driemaal te controleren of de cijfers juist waren. De inspecteurs werden bij al deze activiteiten bijgestaan door plaatselijke sheriffs en jury’s, die voor de helft uit Engelsen en voor de helft uit Noormannen bestonden, om de eerlijkheid te garanderen bij de betwiste of twijfelachtige claims, waarvan er duizenden waren. Er was zelfs een tweede inspectieronde om er zeker van te zijn dat de eerste groep inspecteurs niet op enigerlei wijze was gecorrumpeerd. Dergelijke maatregelen suggereren dat het Domesday Book niet alleen een volkstelling voor belastingdoeleinden was, maar ook was ontworpen om de lastige vraag op te lossen wie welk land rechtmatig bezat.

De ambtenaren brachten uiteindelijk verslag uit in Winchester en lieten hun bevindingen opschrijven in de koninklijke schrijfkamer (scriptorium) aldaar. Het resultaat van al deze inspanningen was dat de koning binnen een jaar beschikte over een redelijk nauwkeurig en actueel overzicht van alle bezittingen van het land – in wezen een lijst van wie precies wat en waar bezat in zijn nieuw herverdeelde koninkrijk, dat toen tot 2 miljoen mensen telde. Domesday Book is dus de oudste bewaard gebleven nationale volkstelling in Europa, ook al waren de lagere klassen niet met naam en toenaam vertegenwoordigd.

Domesday Inhoud

Domesday Book bestond eigenlijk uit twee delen. Het eerste en grootste deel van het overzicht, bekend als Great Domesday, behandelt de graafschappen van Engeland ten zuiden van de rivier de Tees en de hoogvlakten van Westmorland. Drie graafschappen ontbreken en verschijnen in het slankere maar meer gedetailleerde tweede deel: Norfolk, Suffolk en Essex. Dit tweede deel, Little Domesday, was waarschijnlijk bedoeld om te worden verkleind en de informatie toegevoegd aan het grotere eerste deel, maar het werk werd niet voltooid als gevolg van de onverwachte dood van Willem in september 1087 CE. De 832 pagina’s of manuscript folio’s van het document zijn aan beide zijden bedekt met dicht, gewoon schrift geschreven in blanco inkt met als enige kleur rode inkt gebruikt voor groepen van bedrijven of om belangrijke punten te markeren.

Gecatalogiseerd volgens shires en hun onderverdelingen (bekend als de honderden), Domesday Book beschrijft uitputtend de koninklijke landgoederen elk bevatte, noemt alle landeigenaren en onderhuurders, en noteert wie een rol had in de lokale borough- en stadsraden. Het graafschap Suffolk, bijvoorbeeld, blijkt zijn land verdeeld te hebben onder 76 landeigenaren, die allemaal worden genoemd van koning Willem tot vrije mannen en graven, een gravin, bisschoppen, abten, priesters, vele langvergeten aristocraten en zelfs kruisboogschutters (ontvangers van de dankbaarheid van de koning na veldslagen, misschien) omvatten. Kastelen en kerken worden slechts terloops vermeld, omdat het onderzoek duidelijk was toegespitst op landbouwbezittingen, de middelen om daaruit inkomsten te genereren, en wie dergelijke bezittingen bezat. Kastelen werden, op enkele uitzonderingen na, beschouwd als een kostenpost, niet als een bron van inkomsten, terwijl kerkelijke gronden grotendeels vrijgesteld zouden zijn geweest van staatsbelastingen. Elk landgoed wordt afzonderlijk behandeld met een overzicht van de productiemiddelen, het aantal boeren (zowel vrije boeren als horigen), de veestapel en de uitrusting, zoals ploegen en molens. Er is ook, voor elk landgoed, een schatting van het jaarlijkse inkomen.

In het volgende fragment uit deel 2 van het overzicht hebben we een typische beschrijving van een landgoed en zijn bezittingen, in dit geval de landerijen van ene Robert Malet in Suffolk. De huidige bezittingen van Robert worden voortdurend afgezet tegen die van de vorige eigenaar, Edric van Laxfield.

Eye Edric bezat 12 karucaten land in de tijd van koning Edward . Nu heeft Robert ze in leen; en zijn moeder heeft 100 acres en 1 villein en 3 bordars en 9 sokemen met 16 acres, toen 2 ploegen, nu 1, ter waarde van 20s. Toen 39 landheren, nu 20. Toen en daarna 9 kostariërs, nu 16. Toen 12 horigen, nu geen. Toen en daarna 8 ploegen op het landgoed, nu 5. Toen en daarna 15 ploegen van de mannen, nu 6. En de andere ploegen kunnen weer worden opgebouwd. En 50 acres weiland. Toen hout voor 120 varkens, nu voor 60. Toen en nu een molen. En een visserij. Toen 7 rounceys, nu 1. Toen 24 beesten, nu geen. Toen 50 varkens, nu 17. Toen 80 schapen, nu 90. En nu 1 markt. En een park.

(geciteerd in Allen Brown, 162)

Naast deze nogal droge lijsten met eigendommen bevat het Doomsday Book vaak interessantere terzijdes, zoals beschrijvingen van plaatselijke gebruiken of, zoals in dit fragment, het feodale systeem dat plaatselijke landeigenaren verplichtte zich aan te melden voor militaire dienst en/of krijgers te leveren voor het leger van de koning:

Als iemand die op een expeditie was opgeroepen, niet ging, verbeurde hij al zijn land aan de koning. En als iemand die een reden had om achter te blijven, beloofde een ander in zijn plaats te sturen, en die plaatsvervanger ging niet mee, dan werd zijn heer tegen betaling van 50 schellingen vrijgesteld.

(Vol. I, folio 56)

Legacy

Zoals de historicus Maurice Keen het stelt, “had de Normandische leiding, werkend binnen Angelsaksische tradities van lokaal bestuur, in Domesday Book het meest complete overzicht geproduceerd dat ooit is gemaakt van de middelen in mensen en rijkdom van een middeleeuws koninkrijk” (107). Of, zoals de Angelsaksische Kroniek het botweg stelt: “niet één yard land, noch één os, noch één koe, noch één varken was er buiten gelaten, en niet in zijn verslag opgenomen” (1085 CE, geciteerd in Keen, 110). Engeland zou niet meer zo’n gedetailleerd overzicht zien tot de 19e eeuw. Het Domesday Book werd bewaard in de Koninklijke Schatkist in Winchester tot de 13e eeuw, toen het werd overgebracht naar Londen. De gegevens die het bevatte werden gedurende de Middeleeuwen en zelfs daarna nog geraadpleegd en geciteerd in rechtszaken, zozeer zelfs dat de naam Domesday Book een eigen kracht kreeg omdat het een ultieme autoriteit op het gebied van het bijhouden van registers ging vertegenwoordigen.

Domesday Book is een schat aan informatie voor historici en onthult veel over het Engeland van de 11e eeuw na Christus. Studies van de cijfers onthullen, naast vele andere, inzichten zoals:

• De namen van 13.000 dorpen.
• Dat 90% van de bevolking toen op het platteland woonde.
• Dat 75% van de bevolking horigen waren.
• De ligging van 50 kastelen, het aantal eigendommen dat werd verwoest om er plaats voor te maken, en hun associatie met markten.
• Dat veel Engelse landheren na de verovering hun land van Willem moesten terugkopen.
• Dat Willem een leger van zo’n 16.000 volledig bewapende krijgers had kunnen samenstellen als dat nodig was.

Sommige technische termen in de documenten blijven onbekend, maar als momentopname van een middeleeuwse bevolking is het ongeëvenaard in detail. Sinds de eerste inbinding in de 17e eeuw zijn de folio’s van het manuscript verschillende malen opnieuw ingebonden. In 1859 CE werd Domesday Book weer verplaatst naar zijn huidige thuis in het Verenigd Koninkrijk, National Archives, Kew, Londen, die een online versie beschikbaar stelt voor raadpleging.