Heimdall de wachter was een Noorse godheid van de Aesir-stam, een god met een scherp gezichts- en gehoorvermogen die klaarstond om de Gjallarhorn te laten klinken aan het begin van de Ragnarök. Uit het weinige bewijsmateriaal dat is overgeleverd, blijkt dat Heimdall een beschermer van de godheden was en een bewaker van de doorgangen van en naar de Negen Werelden. Vanwege zijn vermeende rol in het verschaffen van wijsheid en sociale orde, werd hij ook beschouwd als een vader en beschermheer voor de mensen.

Hij had tanden van goud, en zou negen moeders hebben gehad, zeereuzen uit de jötnar. Deze meervoudige moeders waren waarschijnlijk een verwijzing naar de Negen Werelden waarover hij waakte. In ieder geval werd Heimdall geassocieerd met de zee, goud, hanen en rammen.

Etymologie

Hoewel de naam “Heimdall” een onzekere etymologie had, leek hij te zijn gevormd uit een combinatie van woorden die “wereld”, “eminent” en “stralend” betekenen. De letterlijke vertaling van zijn naam zou zijn “stralende wereld”. Een andere mogelijke vertaling van de naam zou kunnen zijn “degene die de wereld verlicht. “1

Heimdall had een aantal bijnamen, zoals Hallinskidi, wat “de gehoornde” betekent, naar alle waarschijnlijkheid een verwijzing naar zijn associatie met rammen. Hij werd ook Gullintanni genoemd, wat “degene met de gouden tanden” of gewoon “met de gouden tanden” betekent, en Vindlér, wat “de draaier” betekent. In een veelbewogen verhaal droeg hij ook de naam Ríg, of Rígr.

Eigenschappen

Toegepast aan zijn status als wachter, bezat Heimdall van alle goden de scherpste zintuigen van het zien en horen. In de Gylfaginning, een boek van de Prose Edda van de dertiende-eeuwse IJslandse geleerde Snorri Sturluson, werd beweerd dat Heimdall minder slaap nodig had dan een vogel, ’s nachts kon zien alsof het dag was, en een doel op honderd mijl afstand kon zien. Bovendien zou zijn gehoor zo scherp zijn dat hij gras kon horen groeien en wol uit schapen kon horen spruiten.

Heimdall droeg een hoorn die de Gjallarhorn werd genoemd, wat “gierende hoorn” of “luidste hoorn” betekent. Volgens de profetieën zou Heimdall, wanneer hij de gebeurtenissen zag die het begin van Ragnarök aankondigden, op de hoorn blazen met een gierende kreet die zo doordringend was dat hij in alle werelden te horen zou zijn, en de Noorse goden bijeenbrengen voor de eindstrijd.

De goddelijke schildwacht reed op een goudkleurig paard genaamd Gulltoppr (toepasselijk “de goudkleurige”) en woonde in een kasteel in de wolken genaamd Himinbjörg (“het kasteel van de hemelen,” of “hemels kasteel”). Himinbjörg stond aan het Asgardische uiteinde van de Bifrost, de regenboogbrug die Asgard, de wereld van de goden, verbond met Midgard, de wereld van de mensen. In de Grímnismál van de Poëtische Edda beschreef Odin Himinbjörg als een van de wonderlijkste van alle plaatsen in Asgard:

Himingbjorg is de acht, en Heimdall daar
Over de mensen heerst, wordt gezegd;
In zijn goed gebouwde huis drinkt de wachter van de hemel
De goede mede graag.2

Familie

Heimdall was een van de vele zonen van Odin. Zijn negen moeders waren zeemeerminnen, of jötnar van het water, genaamd Gjolp, Greip, Eistla, Eyrgjafa, Ulfrun, Angeyja, Imth, Atla, en Jarnsaxa:

Een was er geboren in lang vervlogen tijden,
Van het ras der goden, en groot was zijn macht;
Negen reusachtige vrouwen, aan de rand van de wereld,
Baarden eens de man die zo machtig was in de wapens.
Gjolp baarde hem, Greip baarde hem,
Eistla baarde hem, en Eyrgjafa,
Ulfrun baarde hem, en Angeyja,
Imth en Atla, en Jarnsaxa.
Sterk was hij gemaakt met de kracht van de aarde,
Met de ijskoude zee, en het bloed van zwijnen.3

Bij monde van Odin waren Heimdall’s halfbroers Thor, Vidarr, en Váli. Heimdall was ook verwant aan Tyr, Bragi, Hermod, en, Hodr.

Hoewel Heimdall geen vrouwen of goddelijke gemalinnen nam, plantte hij zich voort met mensen. Zijn anonieme kinderen zouden volgens de Rígsþula de stamvaders zijn van de drie klassen van de mensheid.

Mythologie

Oorsprong

Hoewel Heimdalls eigen oorsprong verloren is gegaan in de tijd – hoewel zijn omgang met de ram kan hebben gewezen op een connectie met Indo-Europese goden – is zijn rol in de schepping van menselijke sociale klassen bewaard gebleven in het gedicht dat bekend staat als de Rígsþula. In de begindagen van de mensheid vermomde Heimdall zich als een mens met de naam Ríg en ging wandelen door het platteland:

Men zeggen dat er paden waren zo groen
Vanouds ging de god, de oude en wijze,
Machtig en sterk ging hij schrijden.4

Het gedicht volgt de omzwervingen van Ríg terwijl hij van woning naar woning reist. Op elk van zijn bestemmingen vond Ríg een stel met wie hij drie nachten zijn wijsheid deelde en – schandaliger nog – met de vrouwen sliep. Bij elke vrouw verwekte Ríg een kind met bepaalde karaktertrekken: een lelijke bruut met geknoopte handen die Thræll heette, een stevige jongen met een rood gezicht die Karl heette, en een blonde jongen met stralende ogen en een dorst naar avontuur, jacht en oorlog die Jarl heette. Deze drie kinderen werden de stamvaders van de drie Noorse sociale klassen: slaven (of lijsterlingen), vrije arbeiders en boeren, en de adel, ook bekend als aristocratische krijgers.

Toen het gedicht vorderde, kreeg Jarl een zoon genaamd Kon, die op unieke wijze de hoogstaande kwaliteiten van het heerschap belichaamde. Ríg adopteerde Kon als zijn eigen zoon en begon hem de geheimen van de runen te leren in de hoop dat de jongen ooit koning zou worden. Het gedicht legt dus niet alleen de oorsprong van de sociale verdeeldheid vast, maar plaatst die verdeeldheid ook als deel van een wijze en juiste orde, door Heimdall zelf verordend. Op deze manier liet de Rígsþula zien hoe mythische tradities bestaande sociale en politieke ordes ondersteunden en bekrachtigden.

Heimdall in de Thrymskvitha

De Thrymskvitha, in de Poëtische Edda, verhaalt over de diefstal van de hamer van Thor door Thrym, de reusachtige koning van Jötunheimr. Het verhaal begint met Thor die de diefstal ontdekt en de goden om hulp vraagt. De bedrieger Loki leende de mantel van Freya – een magisch gewaad gemaakt van valkenveren dat de drager het vermogen gaf om te vliegen – en haastte zich om hem te vinden. Toen hij terugkwam, deelde Loki de goden mee dat Thrym de hamer had gestolen en hem niet zou teruggeven tenzij hij Freya in ruil zou krijgen.

Toen de goden bijeenkwamen om hun antwoord te bepalen, was het Heimdall die het winnende voorstel deed: de goden zouden Thor als Freya verkleden en hem ongemerkt de zalen van Thrym in Jötunheimr binnen laten sluipen. De Thrymskvitha suggereerde dat Heimdall, die de toekomst had gezien, al wist wat de uitkomst zou zijn:

Toen sprak Heimdall, witste der goden,
Zoals de Vanir kende hij de toekomst goed:
“Binden wij Thor de bruidssluier om,
Laat hem de machtige Brisingsketting dragen,
Sleutels om hem heen laten rammelen,
En tot op zijn knieën de jurk van een vrouw laten hangen,
Met edelstenen breed op zijn borst,
En een mooie kap als kroon op zijn hoofd.’5

De uitvlucht werkte. Gekleed als Freya ging Thor de zalen van Thrym binnen, kreeg zijn hamer terug en slachtte het hele bruiloftsfeest af.

Heimdall tijdens Ragnarök

Tijdens Ragnarök, de reeks gebeurtenissen die zou leiden tot de dood van de goden en de vernietiging van de wereld, was Heimdall voorbestemd om een beslissende rol te spelen. Volgens de profetieën zou Heimdall, de altijd waakzame, het begin van Ragnarök eerder zien aankomen dan de andere goden. Wanneer hij dat zou doen, zou hij zijn “luide krijsende” hoorn, de Gjallarhorn, laten klinken. De knal zou door de Negen Werelden schallen en de goden zouden zich verzamelen voor hun laatste confrontatie met de jotnar en Loki, die zo zwaar was gestraft voor zijn verraad aan Baldur dat hij van bondgenoot wisselde.

Tijdens de beslissende slag zou Heimdall (die om de een of andere reden Freya’s halsketting, Brísingamen, droeg) de confrontatie met Loki aangaan en zouden de twee in de vorm van zeehonden de dood tegemoet gaan.

De befaamde verdediger van de regenboog,
Klaar in wijsheid, strijdt
Tegen Loki,
Fárbauti’s zondige nakomeling;
De zoon van moeders acht en één,
Machtig in toorn, bezit
De Steen voor Loki komt:
Ik maak lofliederen bekend.6

Popcultuur

Heimdall heeft nooit een prominente rol gespeeld in de opleving van de Germaanse en Noord-Europese mythologie die zich in de negentiende en twintigste eeuw voordeed. Hij vond echter wel een belangrijke rol in zowel Marvel Comics als het Marvel Cinematic Universe. Hoewel Marvel talrijke verhalen over Heimdall verzon, bleven ze bijna allemaal trouw aan zijn basiskenmerken. Heimdall kon alles zien en horen wat er in de Negen Werelden gebeurde, en diende zowel als wachter van Asgard en als bewaker van de Bifrost, een regenboogbrug die Asgard met de andere werelden verbond. In het Marvel universum bediende Heimdall de Bifrost met een zwaard genaamd Hofund (ook wel het Bifrost Zwaard genoemd). Deze versie van het personage was een heldhaftige en in wezen goede figuur wiens enige missie de bescherming van Asgard was. In de films werd Heimdall vertolkt door Idris Elba.

Bibliografie

1. “Grímnismál.” Poëtische Edda. Vertaald door Henry Adams Bellows. Internet Heilige Tekst Archief. https://www.sacred-texts.com/neu/poe/poe06.htm.

2. “Hyndluljód.” Poëtische Edda. Vertaald door Henry Adams Bellows. Internet Heilige Tekst Archief. https://www.sacred-texts.com/neu/poe/poe15.htm.

3. “Rígsþula.” Poëtische Edda. Vertaald door Henry Adams Bellows. Internet Heilig Tekst Archief. https://www.sacred-texts.com/neu/poe/poe14.htm.

4. Sturluson, Snorri. “Skáldskaparmál.” Proza Edda. Vertaald door Arthur Gilchrist Brodeur. Internet Heilige Tekst Archief. https://www.sacred-texts.com/neu/pre/pre05.htm.

5. “Thrymskvitha.” Poëtische Edda. Vertaald door Henry Adams Bellows. Internet Heilige Tekst Archief. https://www.sacred-texts.com/neu/poe/poe11.htm.

6. Wikipedia contributors. “Heimdall.” Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Heimdallr.

Voetnoten

1. Wikipedia, “Heimdall.”

2. “Grímnismál,” Stanza 13.

3. “Hyndluljód,” Stanza 37-39.

4. “Rígsþula,” Stanza 1.

5. “Thrymskvitha,” Stanza 14.

6. Sturluson, “Skáldskaparmál,” 115.

Citatie

Over de auteur

Thomas Apel is een historicus van wetenschap en religie die zijn Ph.D. in geschiedenis behaalde aan Georgetown University.