Het falen van de Assyrische koning Sennacherib om Jeruzalem in te nemen is een van de meest verbijsterende gebeurtenissen die in de Bijbel zijn opgetekend. Zelfs de ouden konden niet verklaren waarom de Assyriërs, die over de regio hadden gerold en bekend stonden om hun macht en wreedheid, de Judahitische hoofdstad niet verpletterden en de koning, Hizkia, niet doodden. Wat gebeurde er 2700 jaar geleden?

De enige bron van informatie over de bijbelse tijden, de bijbel daargelaten, zijn Assyrische en Egyptische verslagen. Een positief punt is dat de buitenbijbelse verslagen meestal uit dezelfde tijd stammen als de feitelijke gebeurtenissen. De keerzijde is dat ze net zo gekleurd kunnen zijn door propaganda als de Schrift door religie. Om duidelijk te maken wat er gebeurde toen de Assyriërs Jeruzalem belegerden, is het de moeite waard om al deze bronnen met elkaar te vergelijken.

Al deze bronnen zijn het er over eens dat tegen de tijd dat Jeruzalem en Hizkia de Assyrische bataljons tegemoet traden in 701 v. Chr, de Assyriërs al een groot deel van het Nabije Oosten beheersten, maar nadat sommige van de plaatselijke koningen hadden opgehouden met het betalen van hun jaarlijkse eerbetoon, zwermden de troepen van koning Sennacherib westwaarts om de controle te heroveren en hen in het nauw te drijven. Stad na stad langs de Phoenicische kust viel. Angstige koningen haastten zich om onderdanig eerbetoon te sturen. Weerbarstige steden zoals Ashkelon werden met geweld ingenomen. Toen bereikten de Assyriërs Jeruzalem.

Het vreemde is dat zij het eerbetoon aanvaardden, vertrokken en Hizkia, geen vriendje van Assyrië, in leven lieten. Bijna drie millennia later discussiëren mensen nog steeds over hoe dat kon gebeuren.

Sennacherib valt aan

• Eerste ontdekking van lichamen in Bijbels Gezer, van vurige verwoesting 3.200 jaar geleden
• Duikers leggen oudste haven ter wereld bloot, in Rode Zee
• Philistijnen voeren met hun varkens naar oud-Israël
• 3.200 jaar oude heidense rituele hal gevonden in Israël, bevestigen archeologen

Toen Sennacherib aan de macht kwam in 705 v. Chr.V. CHR..,

Onder zijn vader Sargon II was het Assyrische leger teruggeslagen door opstandelingen in Tabal, het huidige Centraal-Turkije. Na de dood van Sargon II in dat jaar verspreidde de onrust onder de burgerbevolking zich als een lopend vuurtje binnen het rijk.

Om zijn heerschappij te consolideren, ging Sennacherib op veldtocht. Eerst beveiligde hij zijn achterhoede, de onrust wegnemend. Toen dat was gebeurd, begon Sennacherib in 701 v. Chr. aan wat hij zijn “derde veldtocht” noemde. Zijn eerste doel in de westwaartse rit was om Fenicië veilig te stellen. De meeste kuststeden gaven zich al over bij het zien van zijn troepen

Maar niet alle koningen gaven zich over en boden eerbetoon. De heersers van Ekron, Gaza en koning Hizkia van Juda weigerden.

De Hebreeuwse bronnen voor wat volgde zijn 2 Koningen, 2 Kronieken, Micha, en Jesaja. We hebben ook de annalen van Sennacherib; reliëfs gevonden in de Assyrische stad Nineveh (Irak) en overblijfselen van een belegering gevonden in Lachish (Israël); Herodotus, de Griekse historicus die leefde in de 5e eeuw v.Chr, en 600 jaar later, de Joods-Romeinse historicus Josephus.

Een erg geschrokken koning

De Assyriërs beschrijven Sennacheribs derde veldtocht in de Annalen van Sennacherib en de Rassamcilinder, een tienzijdig artefact van 49 centimeter hoog dat in Nineve is gevonden en in spijkerschrift is geschreven, en dat zich onder meer verkneukelt over de plunderingen die tijdens de veldtocht zijn gepleegd. De Assyrische bronnen zijn de oudste en meest contemporaine historische optekeningen van de veldtocht: de vroegste, de Rassam-cilinder dateert van 700 v. Chr. Andere versies van Sennacheribs annalen dateren van 694-689 v. Chr.

Er zitten enkele gaten in het Assyrische verhaal. De Assyriërs zeggen dat Jaffa deel uitmaakte van het koninkrijk Ashkelon, maar de twee steden lagen ver uit elkaar en Ashdod – dat door een andere koning werd bestuurd – lag tussen hen in. Tenslotte beweerden de Assyriërs dat zij 200.150 gevangenen uit Juda hadden genomen, wat een beetje vergezocht klinkt.

Het doel van het bijhouden van verslagen in de oudheid was natuurlijk niet nauwkeurigheid op zich, maar het overbrengen van een boodschap. In dit geval: Gesteund door de god Ashur overmeesterde de Assyrische koning opstandelingen en onderwierp Juda (Israël was al in 720 v. Chr. onder Sargon deel gaan uitmaken van het Assyrische provinciale systeem); koningen die weigerden voor hem te buigen, werden afgezet en vervangen door vazalkoningen. Opstandige leiders werden gruwelijk gestraft. Over de Judahitische koning:

“Ik maakte een gevangene in Jeruzalem, zijn koninklijke residentie, als een vogel in een kooi” (Vertaald uit de annalen van Sennacherib door Mordechai Cogan, The Raging Torrent 125, 2e druk, Jeruzalem 2018).

De Assyriërs schilderden koning Hizkia van Jeruzalem, een belangrijke vijand, af als een lafaard die sidderde voor de Assyrische macht, even tandeloos als zijn god Jahweh, die er niet in slaagde de Assyriërs ervan te weerhouden 46 van zijn bolwerken in te nemen. Sennacherib sneerde dat Jahweh net zo machteloos zou blijken te zijn als de goden van andere landen die al gevallen waren (2 Koningen 18:17-35, Jesaja 36:2-3).

Onder Sennacherib’s overwinningen was de machtige Judese stad Lachisj. Kennelijk gekoeioneerd door het verlies van Lachisj leverde de “gekooide” Hizkia een enorm losgeld: 30 talenten goud, tegenwoordig 2 miljoen dollar waard, zilver (de Assyriërs zeggen 800 talenten, de Bijbel zegt 300 – wat ongeveer 11 miljoen dollar waard zou zijn geweest), luxe artikelen – en zijn dochters en vrouwen.

In de termen van die tijd betekende dit dat de goden van Assyrië machtiger waren dan die van de buren. De Judese versie stelde het sparen van Jeruzalem natuurlijk in een ander licht, als een proactieve daad van de godheid: Jahweh stuurde een engel die in één nacht 185.000 Assyriërs neersloeg, en Sennacherib sloeg op de vlucht (2 Koningen 19:35-37. Jesaja 37:33-37. 2 Kronieken 32:21).

“Dit zegt Jehovah over de koning van Assyrië: Hij zal deze stad niet binnenkomen, noch er een pijl afschieten, noch haar met een schild tegemoet treden, noch er een belegeringswal tegen opwerpen” – 2 Koningen 19:32

Op tegen god zelf

Na de val van Lachisj betaalt Hizkia het door Sennacherib geëiste eerbetoon (2 Koningen 18:14-16) Ergo, Sennacherib bleef Juda bestoken nadat de koning had gecapituleerd (2 Koningen 19:8-9). Waarom zou de Assyrische koning dat doen?

Het volk van Juda maakte Jehovah boos door Baäl te aanbidden, wat goddelijke wraak over hun hoofden bracht (2 Koningen 17:16-17). Assyrië was slechts Jahweh’s roede om die tucht toe te passen:

“De Assyriër, de roede om mijn toorn te uiten en de staf in hun hand voor mijn aanklacht!” – Jesaja 10:5

En dat, beste lezer, zou kunnen verklaren waarom Sennacherib, nadat hij het eerbetoon van Hizkia had aangenomen, doorging met het aanvallen van Juda.

In dat licht bezien waren de pogingen van koning Hizkia om de verdediging van Jeruzalem te versterken, militaire allianties te sluiten met de Assyriërs en hen ten slotte af te kopen, gedoemd te mislukken: alleen Jahweh kon de rekening vereffenen met de Assyriërs.

Maar Jahweh deed dat ook, volgens de Bijbel.

Engel vs. bacterie

De Bijbel zegt ook dat 185.000 Assyrische soldaten in één nacht omkwamen tijdens de belegering van Jeruzalem. Dat aantal kan het gevolg zijn van een verkeerde interpretatie van het Hebreeuws. Of heeft Jahweh zich er toch ook mee bemoeid aan de kant van de Juda’s?

Goddelijke interventie op zich is een thema in het Oude Testament (Exodus 11:4-12:29, 2 Samuël 24:15-17). De profeet Samuel beschrijft een engel die pestilentie brengt tegen de Israëlieten. Sommige geleerden denken dat “engel van god” een bijbels eufemisme is voor “epidemie”. Anderen doen het vers eenvoudigweg af als puur theologisch en onhistorisch.

Alan Millard, emeritus hoogleraar Hebreeuws en Oud-Semitische talen aan de Universiteit van Liverpool, meent dat geleerden die het verslag eenvoudigweg afdoen als puur theologisch, gewoonweg onwetend zijn over de houding van mensen in de oudheid.

“Assyrische en andere koninklijke inscripties schrijven het onverwachte toe aan goddelijke interventie, zelfs wanneer wij zouden kunnen zeggen dat het ‘gewoon het weer’ was. Een Egyptische farao zei dat de god Amun het winterweer overrulede dat een prinses van de Hettieten in Turkije ervan had kunnen weerhouden Egypte te bereiken. Ashurbanipal, de kleinzoon van Sennacherib, vertelde over vuur dat op bevel van de god Assur uit de hemel viel om een invasieleger te vernietigen,” vertelde hij aan Haaretz.

In grote lijnen komen de bijbelse en Assyrische verslagen overeen wat betreft veel belangrijke gebeurtenissen. Van cruciaal belang is dat beide verslagen het erover eens zijn dat Sennacherib Lachish heeft veroverd en bijna heel Juda, maar niet Jeruzalem, heeft overrompeld. Als we goden buiten beschouwing laten, kunnen er andere verklaringen zijn voor Jeruzalem en Hizkia’s overleving. Zoals, muizen.

De Joodse geschiedschrijver, Josephus, schrijvend in de 1e eeuw C.E., verbond later de punten:

“Toen Senacheirimos terugkeerde naar Jeruzalem van zijn oorlog met Egypte, vond hij daar de strijdkrachten onder Rapsakes in gevaar door een plaag, want God had een pestilentiele ziekte over zijn leger gebracht, en in de eerste nacht van het beleg waren honderdvijfentachtigduizend mannen omgekomen met hun commandanten en officieren” – Jospehus, Ja. 10.17.21

Toen de verschrikkelijke Assyriërs buiten de muren van Jeruzalem hun kamp opsloegen, overkwam hen iets vreselijks, wat resulteerde in hun nederlaag.

Er gebeurde ook iets vreselijks met de Assyriërs in Egypte, volgens Herodotus:

“s Nachts knaagde een horde veldmuizen aan de pijlkokers, de bogen en de handvaten van de schilden, zodat velen omkwamen en de volgende dag ongewapend op de vlucht sloegen” – Herodotus 2.141

Herodotus, die in de 5e eeuw v. Chr. leefde, vertelt dat Sennacherib naar Egypte marcheerde met een leger van Arabieren en Assyriërs. De Egyptische soldaten waren versteend, maar de god Ptah bezocht de koning en priester, Sethon, in een droom en beloofde dat hij zou zegevieren. Sethon, die door het goddelijke visioen werd gesterkt, verzamelde een groep kooplieden, ambachtslieden en handelaars en sloeg zijn kamp op bij Pelusium, een stad in de Nijldelta, om het op te nemen tegen Sennacherib. Zij wonnen, de Assyriërs verloren.

Dat stukje over het weglaten van soldaten en het meebrengen van handelaren zou een oude hyperbool kunnen zijn voor “kijk eens hoe wij zwakken de sterken versloegen”, en als er al iets is, ondersteunt dat het geloof dat er echt een veldslag heeft plaatsgevonden.

Het is ook aannemelijk dat muizen een leger ten val konden brengen. Als 185.000 Assyriërs plotseling opgaven en stierven, is een door muizen veroorzaakte plaag een mogelijkheid. Maar dat was in Jeruzalem en Herodotus beschrijft de Egyptische nederlaag.

Mogelijk zijn twee verhalen over twee verschillende Assyrische vernederingen – in Jeruzalem en Egypte – in de loop der eeuwen met elkaar verward geraakt. Het lijkt ongeloofwaardig dat de machtige krijgers keer op keer op de knieën werden gedwongen door knaagdieren ter grootte van een kwab.

Er zit iets niet pluis in de staat Juda

Er is een rode draad in de Assyrische, bijbelse en Herodotus’ verslagen: goddelijke interventie in de zaken van stervelingen. De annalen van Sennacherib spreken van “de uiterste ontzetting” over het wapen dat hun god Ashur hanteerde.

De Assyriërs specificeren niet wat voor wapen Ashur gebruikte. Herodotus en de Bijbel zijn op dit punt duidelijker: het wapen van Jahweh was een engel des doods.

Voor de ouden regeerden de goden over de wereld en regelden zij de zaken van de mensen. De oude koningen en priesters bemiddelden namens het volk met de onzichtbare hogere machten. Zo gaven de persoonlijke annalen van koningen krediet, of rechtvaardigden hun daden, in de naam van de goden.

Theoretisch zou het Assyrische verslag betrouwbaarder moeten zijn over Sennacherib’s veldtocht naar Juda, omdat het contemporain is en theoretisch nauwkeuriger zou moeten zijn; ook Herodotus’ en de bijbelse verslagen bevatten divers materiaal van verschillende leeftijden en herkomst en zijn daarom minder geloofwaardig. Maar hoewel contemporain, was het Assyrische verslag net zo godsvruchtig en doordrenkt van propaganda als dat van ieder ander.

Schrijvers van weleer maakten zich niet druk over de vraag of een verhaal “waar” was. Een kroniekschrijver zou zeggen dat koning A een stad veroverde en koning B werd verslagen. Een koninklijke annalist zou zeggen dat koning B God beledigde en daarom gestraft werd door koning A zijn stad te laten innemen.

Tijdens Sennacherib’s opmars naar de Levant was het duidelijke beleid van de Assyriërs om opstandige koningen uit te schakelen en te vervangen door loyalisten. De Assyriërs waren in de oude wereld berucht om hun wreedheid. Krijgsmonarch Ashurnasirpal beschrijft:

“Ik bouwde een pilaar voor zijn stadspoort, en ik vilde alle hoofdmannen die in opstand waren gekomen, en ik bedekte de pilaar met hun huiden; sommigen muurde ik binnen de pilaar, sommigen spietste ik op de pilaar op staken, . . . en ik hakte de ledematen af van de officieren, van de koninklijke officieren die in opstand waren gekomen. . . .

“Vele gevangenen uit hun midden heb ik met vuur verbrand, en velen heb ik als levende gevangenen gevangen genomen. Van sommigen sneed ik hun handen en hun vingers af, en van anderen sneed ik hun neuzen, hun oren en hun vingers(?) af, van velen stak ik de ogen uit. Ik maakte een pilaar van de levenden, en een andere van hoofden, en ik bond hun hoofden aan palen (boomstammen) rondom de stad. Hun jonge mannen en maagden verbrandde ik in het vuur . . . Twintig mannen ving ik levend en ik borg ze op in de muur van zijn paleis. . . . De rest van hen verteerde ik van dorst in de woestijn van de Eufraat.” — Vertaald door Daniel .D. Luckenbill, Ancient records of Assyria and Babylonia, Chicago

Geen wonder dat de mensen doodsbang voor hen waren en dat het verzet zou afbrokkelen. Geen wonder dat de Phoenicische kuststeden zich zonder aarzeling overgaven bij het zien van de Assyriërs; geen wonder dat de Phoenicische koning naar het buitenland vluchtte.

Geen wonder dat Hizkia onmiddellijk zware hulde betaalde nadat Lachish was gevallen.

Omdat de Assyriërs er niet om bekend stonden dat zij een leven-en-laten-gaan beleid voerden ten opzichte van hun vijanden, rijzen er vragen over wat er in hemelsnaam gebeurde tijdens de veldtocht door Juda.

Waarom veranderde Sennacherib van beleid? Waarom onttroonde hij de opstandige koning Hizkia niet en verving hij hem niet door een trouwe onderdaan? Waarom werd Jeruzalem niet veroverd zoals de andere hoofdsteden?

Op het laatst moest het wel zo zijn dat een murine of andere calamiteit het Assyrische kamp trof en de Assyriërs de veldtocht moesten afbreken (Herodotus 2, 2 Koningen 19:35-37, Jesaja 37:33-37, 2 Kronieken 32:21). Dat is de enige haalbare verklaring waarom de Assyriërs Jeruzalem niet veroverden. Ze waren gewoon niet in staat.

Opzettelijk clementie tonen aan opstandelingen zou Sennacherib zwak hebben doen lijken, met meer opstanden tot gevolg.

Zonde van de vader

Hoe dan ook, die nederlaag in Jeruzalem moet een afschuwelijke vernedering zijn geweest, wat ons leidt naar het schijnbaar ongerelateerde feit dat het Assyrische paleis in Nineve inscripties heeft waarin wordt opgeschept over de overwinning bij Lachish, terwijl de annalen de hele zaak weglaten. Laten we nu eens wat puntjes met elkaar verbinden.

Het was niet de gewoonte van de Assyriërs om hun nederlagen op de paleismuren van Nineve te vermelden. Een nederlaag duidde op goddelijke afkeuring. Sargon’s plotselinge dood in Cappadocië (Turkije) werd in het hele Assyrische rijk gezien als een slecht voorteken, een goddelijke straf, met opstanden tot gevolg.

Sennacherib wist dit en deed veel moeite om de zonden van zijn vader te boven te komen. Een van de maatregelen was het verlaten van de hoofdstad die Sargon in Khorsabad had gebouwd en het laten bouwen van een nieuw paleis in Nineve.

Het enorme paleis dat Sennacherib in Nineve liet bouwen besloeg een oppervlakte van 450 meter bij 210 meter. Het beeldde onder andere het in ontvangst nemen van de buit van Lachisj af:

Sennacherib, koning van het heelal, koning van Assyrië, gezeten op een leunstoel; de buit van Lachisj passeerde voor hem”– Mordechai Cogan, The Raging Torrent 135 (2e druk, Jeruzalem 2018)

Iedere buitenlandse of binnenlandse hoogwaardigheidsbekleder die audiëntie bij de koning zocht, zou het reliëf hebben gezien. Waarom? Omdat het liet zien dat de veldtocht naar Juda geen compleet fiasco was geweest.

De Assyriërs waren niet vies van het veranderen van historische verslagen als dat opportuun was. Sennacherib’s zesde veldtocht tegen de Elamieten is opgetekend als een overwinning, maar hij vermeldt niet dat direct daarna de Elamitische koning terugsloeg, tot in Babylon waagde en de Assyrische onderkoning gevangen nam.

Op dezelfde manier werd de mislukte inname van Jeruzalem opschepperig opgetekend, met een beschrijving van de 200.150 gevangenen en de talenten aan zilver en goud: 300 zilveren talenten zouden bijna 2 miljoen dollar waard zijn geweest in de huidige valuta, en 30 gouden talenten waren bijna 12 miljoen dollar waard. Men vraagt zich opnieuw af hoe het zit met de waarheidsgetrouwheid: waar zou Hizkia zulke grote sommen vandaan hebben gehaald, als de Tempel elke keer werd blootgelegd als een buitenlands leger in de buurt kwam (2 Koningen 12:18,16:8; 2 Kronieken 16:2,3).

Aan het eind van de dag interpreteerden alle verslagen – de Assyriërs, de Bijbel, en Herodotus, gebeurtenissen. Zij hebben ze niet verzonnen.

Er gebeurde iets onverwachts met het Assyrische leger, dat door de mensen in het oude Nabije Oosten werd toegeschreven aan goddelijke bemoeienis.

De oude koningen moesten hun onderdanen en goden tevreden houden en propaganda was de meest effectieve manier om de geschiedenis te verdraaien en mislukkingen te verdoezelen. Sennacherib’s mislukking om Jeruzalem te veroveren was gênant en werd overgecompenseerd met grote reliëfs op paleismuren en extravagante claims van plunderingen. Het feit dat een van de belangrijkste aanstichters van de Assyrische opstand, Hizkia, op de troon bleef, zij het ontdaan van zijn rijkdom en vrouwen, zegt misschien genoeg.