Een van de eerste verdedigingslinies die mensen hebben tegen de verspreiding van het coronavirus kan beslist low-tech aanvoelen: handen wassen.

Het was de 19e-eeuwse Hongaarse arts Ignaz Semmelweis die, na observatiestudies, voor het eerst het idee van “handhygiëne” in medische settings naar voren bracht.

Handen wassen is een essentiële manier om de verspreiding van ziektekiemen tegen te gaan. Hier is hoe Semmelweis, die in de 19e eeuw op een verloskundeafdeling in Wenen werkte, het verband legde tussen vuile handen en dodelijke infecties.

Voordelen van reinheid, symbolisch en reëel

De geschiedenis van het handen wassen gaat terug tot de oudheid, toen het grotendeels een op geloof gebaseerde praktijk was. Het Oude Testament, de Talmoed en de Koran vermelden allemaal het handen wassen in de context van rituele reinheid.

Het rituele handen wassen lijkt gevolgen te hebben gehad voor de volksgezondheid. Tijdens de Zwarte Dood in de 14e eeuw, bijvoorbeeld, hadden de Joden in Europa een duidelijk lager sterftecijfer dan anderen. Onderzoekers geloven dat het door hun religie voorgeschreven handenwassen waarschijnlijk als bescherming diende tijdens de epidemie.

Handenwassen als voorrecht in de gezondheidszorg kwam pas echt aan de oppervlakte in het midden van de 18e eeuw, toen een jonge Hongaarse arts genaamd Ignaz Semmelweis een belangrijk observationeel onderzoek deed in het Algemeen Ziekenhuis van Wenen.

Nadat Semmelweis gedesillusioneerd raakte in de rechtenstudie, Semmelweis zich op de studie van de geneeskunde en studeerde in 1844 af met een medische graad aan de Universiteit van Wenen. Na te zijn afgestudeerd aan deze prestigieuze instelling, geloofde hij dat hij in staat zou zijn om een praktijk naar keuze te voeren. Hij solliciteerde naar posities in de pathologie en vervolgens in de geneeskunde, maar werd in beide gevallen afgewezen.

Semmelweis wendde zich vervolgens tot de verloskunde, een relatief nieuw gebied voor artsen, voorheen gedomineerd door de vroedkunde, dat minder prestigieus was en waar het gemakkelijker was een positie te verwerven. Hij begon op 1 juli 1846 te werken op de afdeling verloskunde van het Weense ziekenhuis.

De belangrijkste oorzaak van moedersterfte in Europa in die tijd was kraamvrouwenkoorts – een infectie, waarvan nu bekend is dat ze wordt veroorzaakt door de streptokokkenbacterie, die vrouwen na de bevalling doodde.

Vóór 1823 stierf ongeveer 1 op de 100 vrouwen tijdens de bevalling in het Weense ziekenhuis. Maar nadat een beleidswijziging voorschreef dat medische studenten en verloskundigen naast hun andere taken ook autopsies moesten verrichten, steeg het sterftecijfer voor nieuwe moeders plotseling tot 7,5%. Wat was er aan de hand?

Ten slotte opende het Weense ziekenhuis een tweede afdeling verloskunde, die geheel door vroedvrouwen zou worden bemand. De oudere, eerste afdeling, waar Semmelweis was ingedeeld, werd alleen bemand door artsen en medische studenten. Al snel bleek dat het sterftecijfer op de eerste afdeling veel hoger was dan op de tweede.

Semmelweis ging op onderzoek uit. Hij onderzocht alle overeenkomsten en verschillen tussen de twee divisies. Het enige significante verschil was dat mannelijke artsen en medische studenten in de eerste afdeling bevallingen deden en vrouwelijke vroedvrouwen in de tweede.

Bacteriën van de doden wegwassen

Bedenk dat in deze tijd de algemene overtuiging was dat slechte geuren – miasma – ziekten overdroegen. Het zou nog minstens twee decennia duren voordat de kiemtheorie – het idee dat microben ziekten veroorzaken – ingang vond.

Semmelweis ontrafelde het mysterie van de kraamvrouwenkoorts na de dood van zijn vriend en collega, de patholoog Jakob Kolletschka. Kolletschka stierf nadat hij een scalpelwond had opgelopen bij een autopsie op een vrouw die was gestorven aan kraamvrouwenkoorts. Zijn autopsie onthulde een massale infectie door kraamvrouwenkoorts.

De besmettelijkheid was nu vastgesteld en Semmelweis concludeerde dat als de

“algemene sepsis het gevolg was van de inoculatie van kadaverdeeltjes, de kraamvrouwenkoorts uit dezelfde bron afkomstig moest zijn. … Feit is dat de overbrengende bron van die kadaverdeeltjes zich bevond in de handen van studenten en behandelend artsen.”

Geen enkele vroedvrouw nam ooit deel aan autopsies of ontledingen. Studenten en artsen gingen regelmatig tussen autopsies en bevallingen door, waarbij ze zelden tussendoor hun handen wasten. Handschoenen werden tot laat in de 19e eeuw niet algemeen gebruikt in ziekenhuizen of bij operaties.

Ter beseffen dat een chlooroplossing objecten van hun geur ontdoet, verplichtte Semmelweis zijn hele afdeling om de handen te wassen. Vanaf mei 1847 moest iedereen die de Eerste Divisie binnenkwam zijn handen wassen in een schaal met chlorideoplossing. Het aantal gevallen van kraamvrouwenkoorts en sterfte daalde vervolgens drastisch tegen het einde van het jaar.

Helaas, net als in het geval van zijn tijdgenoot John Snow, die ontdekte dat cholera werd overgebracht door water en niet door miasma, werd het werk van Semmelweis niet door iedereen geaccepteerd. Het hoofd van de afdeling verloskunde, die zich misschien door de ontdekking gestoord voelde, weigerde Semmelweis opnieuw te benoemen in de verloskunde.

De weigering van Semmelweis om zijn werk te publiceren kan ook hebben bijgedragen aan zijn ondergang. Hij kreeg tijdens zijn leven weinig erkenning en stierf uiteindelijk aan zijn verwondingen in een Weens krankzinnigengesticht.

Een oude les ter harte nemen

Hoewel Semmelweis in de 19e eeuw de toon zette voor handhygiëne, is dit niet altijd in goede aarde gevallen.

De medische wereld erkent nu dat zeep en stromend water de beste manier zijn om infecties te voorkomen, te bestrijden en te verminderen. Maar gewone mensen en gezondheidswerkers volgen nog steeds niet altijd de richtlijnen voor de beste praktijken.

Handen wassen lijkt een hobbel in naleving te krijgen in de nasleep van ziekte-uitbraken. Neem het voorbeeld van de eerste grote uitbraak van SARS, die plaatsvond in het Prince of Wales Hospital in Hong Kong in maart 2003. De gezondheidsautoriteiten adviseerden het publiek dat handen wassen zou helpen de verspreiding van de ziekte, die werd veroorzaakt door een coronavirus, te voorkomen. Na de uitbraak van SARS volgden medische studenten in het ziekenhuis veel vaker de richtlijnen voor handen wassen, zo blijkt uit een studie.

Ik vermoed dat de huidige pandemie van COVID-19 de manier waarop het publiek in de toekomst over handhygiëne denkt, zal veranderen. De adviseur van het Witte Huis voor coronavirussen en NIAID-directeur Anthony Fauci heeft zelfs gezegd dat “absoluut compulsief handenwassen” voor iedereen deel moet uitmaken van een eventuele terugkeer naar het leven van voor de pandemie.