De oude Egyptische beschaving was de eerste van de geregistreerde grote wereldbeschavingen. Er is weinig bekend over de prehistorische samenlevingen die aan Egypte voorafgingen, maar aangenomen wordt dat deze doordrenkt waren van bijgeloof en dat hun vermogen om ziekten te behandelen op zijn best primitief was en mogelijk onbestaand.

De relatieve stabiliteit die de Egyptische samenleving bood, maakte vooruitgang op het gebied van wetenschap en technologie mogelijk, waardoor zij ver vooruitliepen op degenen die daarvoor kwamen. Landbouw, religie, handel en reizen bloeiden op en het begin van elementaire hygiënische gewoonten, zoals toiletten en baden, ontwikkelde zich. In deze opbloeiende beschaving ontstond een rol voor artsen en de Egyptenaren waren de eersten die een medisch beroep ontwikkelden. De eerste van deze artsen was Imhotep, een man die later een God zou worden.

Statuette van Imhotep in het Louvre, Parijs (afbeelding met dank aan Hu Totya CC 3.0)

De tijd van Djoser

Djosers heerschappij als farao markeerde het begin van de derde dynastie van het oude Egypte in ca. 2650 V. CHR. Het is niet met zekerheid bekend hoe lang hij regeerde, maar men schat dat het ergens tussen de 19 en 29 jaar was. Zijn heerschappij werd gekenmerkt door grote technologische vernieuwingen en een aantal grote bouwprojecten.

Tijdens de derde dynastie werd Imhotep geboren. De meeste bronnen vermelden dat hij werd geboren in Ankhtow, een voorstad van Memphis, de hoofdstad in die tijd. Sommige bronnen suggereren dat hij geboren zou zijn in het dorp Gabelein, ten zuiden van het oude Thebe. Grofweg vertaald betekent zijn naam ‘degene die in vrede komt’. Imhotep werd geboren als een gewone burger, mogelijk als zoon van een architect die Kanofer heette, maar al snel bleek dat hij een van de knapste koppen van die tijd was en hij klom snel op in de rangen en werd Djosers vizier, de hoogste ambtenaar in dienst van de farao. Er wordt aangenomen dat hij een geniaal intellect had en naast vizier van Djoser was hij ook architect, wijsgeer, astroloog en arts.

De eerste arts

Sir William Osler beschreef Imhotep als ‘de eerste arts die zich duidelijk onderscheidt van de nevelen van de oudheid’. Zijn medische praktijken weken af van het gebruik van magie en gebed dat andere Egyptische genezers gebruikten en waren opmerkelijk geavanceerd voor die tijd.

Hoewel er geen bevestigde geschriften van Imhotep zijn, wordt de beroemde Edwin Smith papyrus, genoemd naar de handelaar die het in 1862 kocht, door velen beschouwd als oorspronkelijk door hem geschreven. Deze oude tekst is de oudst bekende schriftelijke handleiding voor chirurgie en trauma en beschrijft 48 gevallen van wonden, breuken, dislocaties en tumoren. Tot de beschreven behandelingen behoren het hechten van wonden, spalken, zwachtelen, het behandelen van infecties met honing en harsen en het gebruik van rauw vlees ten behoeve van hemostase. Immobilisatie werd geadviseerd voor fracturen van de onderste ledematen en ruggenmergletsels en er worden ook redelijk gedetailleerde anatomische en fysiologische beschrijvingen gegeven.

Plates VI & VII van de Edwin Smith Papyrus van de New York Academy of Medicine

Imhotep zou tijdens zijn leven meer dan 200 ziekten hebben gediagnosticeerd en behandeld, waaronder tuberculose, blindedarmontsteking, jicht, galstenen, en artritis. Hij voerde ook chirurgische ingrepen uit en stichtte mogelijk de allereerste medische school in Memphis.

Imhotep is niet alleen de eerste met name genoemde arts, maar ook de eerste met name genoemde architect en was verantwoordelijk voor het beroemdste bouwproject van Djosers bewind, de grote getrapte piramide van Saqqara. Djoser zelf zou er uiteindelijk na zijn dood worden begraven en het staat nu beter bekend als de piramide van Djoser.

Imhotep was ook een befaamd architect en bouwde de getrapte piramide van Djoser

De beroemde Amerikaanse archeoloog en egyptoloog James Henry Breasted zei over Imhotep:

“In priesterlijke wijsheid, in magie, in het formuleren van wijze spreuken; in geneeskunde en architectuur; deze opmerkelijke figuur uit Djosers bewind liet zo’n opmerkelijke reputatie na dat zijn naam nooit vergeten werd. Hij was de beschermgeest van de latere schriftgeleerden, voor wie zij regelmatig een plengoffer goten uit de waterkan van hun schrijfpak alvorens aan hun werk te beginnen.”

De vergoddelijking van Imhotep

100 jaar na zijn dood werd zijn status verheven tot die van halfgod en zo’n 2000 jaar na zijn dood in 525 v. Chr. werd Imhoteps status uiteindelijk verheven tot die van een God van de geneeskunde en de genezing. Samen met Amhotep was hij een van de slechts twee gewone Egyptenaren die deze status bereikten. Er wordt verteld dat mensen offers ter ere van hem naar Saqqara brachten, zoals gemummificeerde Ibissen en kleimodellen van zieke organen en ledematen, in de hoop te worden genezen van de ziekten waaraan zij leden.

Het verhaal van Imhotep is werkelijk opmerkelijk. Een gewone burger van geboorte die meer dan 4500 jaar geleden en meer dan 2000 jaar voor de geboorte van Hippocrates de basis legde voor het beroep van arts. Zijn nalatenschap is van invloed geweest op de grote beschavingen die volgden en zonder hem was de geneeskunde misschien niet waar zij nu is.