Lisping - When /s/ and /z/ are hard to say

Lisping – When /s/ and /z/ are hard to say

Details Aangemaakt: Wednesday, 23 November 2011 22:37 Updated on Wednesday, 25 November 2015 11:55

Citing this article:
Bowen, C. (2011). Lisping: Wanneer /s/ en /z/ moeilijk te zeggen zijn. Retrieved from http://www.speech-language-therapy.com/ on .

Een lisp is een Functional Speech Disorder (FSD), en een functionele spraakstoornis is een moeite met het leren maken van een specifieke spraakklank, of een paar specifieke spraakklanken.

Het woord ‘functioneel’ betekent dat de oorzaak van de stoornis niet bekend is. In sommige literatuur worden FSD’s dan ook ‘spraakachterstand van onbekende oorsprong’ of ‘spraakstoornis van onbekende oorsprong’ genoemd.

Functionele spraakstoornissen, of spraakachterstanden van onbekende oorsprong, kunnen tot in de adolescentie en de volwassenheid blijven bestaan als ‘restfouten’. Ze kunnen met succes worden behandeld door een SLP/SLT bij gemotiveerde kinderen en volwassenen (voor meer informatie over volwassenen scroll naar beneden naar de sectie aan het einde van deze pagina).

Historisch werden FSDs aangeduid als ‘dyslalie’ en binnen die categorie werd de moeilijkheid om /s/ en /z/ te zeggen ‘sigmatisme’ genoemd. Deze verouderde termen worden door SLP’s/SLT’s niet meer gebruikt.

Waar ligt het probleem?

De spraakmoeilijkheden bij een kind met een functionele spraakstoornis liggen waarschijnlijk op fonetisch niveau: dat wil zeggen dat het kind een bepaalde moeite heeft om bepaalde klanken correct voort te brengen. Of het kind heeft geleerd een klank, of klanken, op de verkeerde manier uit te spreken, en de onjuiste uitspraak is een gewoonte geworden.

Dit is anders dan de situatie van kinderen met fonologische stoornissen die de afzonderlijke spraakklanken meestal wel kunnen maken, of dat redelijk gemakkelijk kunnen worden aangeleerd, maar die moeite hebben hun spraakklanken in een systeem van contrasten te ordenen. Functionele spraakstoornissen zijn spraakstoornissen, terwijl fonologische stoornissen linguïstische (taal)stoornissen zijn.

Co-voorkomen

Functionele spraakstoornissen en fonologische stoornissen kunnen naast elkaar bestaan, zodat je een kind met een fonologische stoornis kunt aantreffen dat ook lispt. Met andere woorden, en nogal technisch, fonetische en fonemische spraakklankafwijkingen kunnen samen voorkomen bij hetzelfde individu.

‘Lisping’ – een ‘leken’-term

Problemen met het zeggen van ‘s’, ‘z’, ‘r’, ‘l’ en ‘th’ komen vaak voor bij functionele spraakstoornissen. Als ze de term al gebruiken, gebruiken spraak-taalpathologen / spraak- en taaltherapeuten gewoonlijk de lekenterm ‘lisp’ om te verwijzen naar een probleem met het bereiken van de juiste tongpositie bij het uitspreken van de /s/ en /z/ klanken. Sommige mensen, waaronder sommige SLP’s/SLT’s, houden niet van de term lisp, omdat ze vinden dat die veel bagage met zich meebrengt, en ze zouden liever zien dat die term niet wordt gebruikt in professionele contexten.

Specifiek hebben sommige mensen in de homogemeenschap bezwaar tegen de term lisp, vooral wanneer die op een pejoratieve, kleinerende manier wordt gebruikt. Sommige van deze kwesties worden aangesneden in het artikel Beyond Lisping: Code Switching and Gay Speech Styles.

Karakteristieken van lispelen

Typisch is dat wanneer iemand lispelt, zijn tong ofwel uitsteekt tussen, of zijn voortanden raakt, en het geluid dat hij maakt meer lijkt op een ‘th’ dan op een /s/ of /z/.

Het uitsteken van de tong tussen de voortanden bij een poging om /s/ of /z/ te produceren wordt ‘interdentale’ productie genoemd, en het aanraken van de voortanden met de tong bij een poging om /s/ of /z/ te produceren wordt ‘getand’ productie genoemd.

Er zijn nog twee andere vormen van lispelen: lateraal lispelen en palataal lispelen. Bij zijdelings lispelen worden de ‘s’- en ‘z’-klanken voortgebracht met de lucht die over de zijkanten van de tong ontsnapt, terwijl bij palataal lispelen wordt geprobeerd de klanken voort te brengen met de tong in contact met het gehemelte. De vier vormen van lispelen worden hieronder nader beschreven.

Is lispelen ooit ‘normaal’?

Het is voor sommige (niet alle) kinderen een volkomen normale ontwikkelingsfase om interdentale of getandaliseerde /s/ en /z/ klanken te produceren tot ze ongeveer 4½ jaar oud zijn.De spraak van een kind met een laterale of palatale lispel moet onverwijld door een gekwalificeerde spraak-taalpatholoog/spraak- en taaltherapeut worden beoordeeld. Zowel volwassenen als kinderen kunnen worden geholpen door een SLP/SLT, maar succesvolle zelfhulp wordt zelden gemeld.

Intelligibility

Lispelen, als een geïsoleerd spraakkenmerk, vermindert gewoonlijk niet onnodig de verstaanbaarheid van de persoon. De meeste mensen kunnen gemakkelijk begrijpen wat de persoon met een lispel zegt.

Image

Weliswaar is er meestal weinig invloed op de verstaanbaarheid, maar de invloed van een lispel op het ‘imago’ van een kind kan behoorlijk groot zijn.

Natuurlijk groeien sommige kinderen op in een omgeving waar hun lispel onopgemerkt blijft, of waar het niet als een reden tot zorg wordt beschouwd. Andere kinderen krijgen positieve erkenning omdat ze lispelen, vooral wanneer het lispelen wordt gezien als lief, grappig of vertederend.

Anderen daarentegen krijgen te maken met kritiek, spot, gezeur en geplaag.

Grow up now

Soms worden de lispelingen van kinderen als schattig beschouwd totdat ze een bepaalde leeftijd bereiken. Op dat moment besluiten dezelfde volwassenen die hen bijna hadden aangemoedigd om te lispelen, abrupt dat het de hoogste tijd is dat ze ‘er overheen groeien’.

Hoe moet het voor vier- en vijfjarigen in deze situatie zijn?

Interdentaal (frontaal) lisp

Bij interdentaal lispelen (of frontaal lispelen) steekt de tong tussen de voortanden uit en is de luchtstroom naar voren gericht. De /s/ en /z/ klinken als ‘th’.

Kinderen die hun spraak op een typische manier ontwikkelen, kunnen interdentale lispingen hebben tot ze ongeveer 4½ zijn – daarna verdwijnen ze. Als ze niet ‘verdwijnen’ is een SLP/SLT beoordeling geïndiceerd.

Interdentale /s/

Woorden als ‘soep’, ‘missen’ en ‘pas’, die allemaal de stemloze alveolaire fricatieve consonant /s/ bevatten, worden uitgesproken als ‘thoop’, ‘mithing’ en ‘pad’. De stemloze ‘th’-klank die voorkomt in een woord als ‘ding’ (of een klank die er sterk op lijkt) vervangt de /s/.

Interdentaal /z/

Woorden als ‘zoo’, ‘easy’ en ‘buzz’, die alle de stemhebbende alveolaire fricatieve medeklinker /z/ bevatten, worden uitgesproken als ‘thoo’, ‘eethee’ en ‘buth’. De stemhebbende ‘th’-klank die voorkomt in een woord als ‘hen’ (of een klank die er sterk op lijkt) vervangt de /z/.

‘Gebitseerd lisp’

‘Gebitseerd lisp’ is geen ‘officiële’ diagnostische term. Het is een uitdrukking (net als ‘getandde productie’) die SLP’s/SLT’s gebruiken om de manier te beschrijven waarop een individu bepaalde klanken voortbrengt. De tong rust op, of duwt tegen, de voortanden, de luchtstroom is naar voren gericht, waardoor een licht gedempt geluid ontstaat.

Typisch ontwikkelende kinderen (in termen van hun spraak) kunnen getandiseerde varianten van /s/ en /z/ produceren tot ongeveer 4½ jaar – en groeien er dan overheen. Als ze er niet overheen groeien, is een SLP/SLT-onderzoek aangewezen.

Laterale lispen

Laterale lispen komen niet voor in de typische spraakontwikkeling. De tongpositie voor een laterale lisps ligt heel dicht bij de normale positie voor /l/ en de klank wordt gemaakt met de luchtstroom over de zijkanten van de tong gericht.

Omwille van de manier waarop het klinkt, wordt dit soort lisps ook wel een ‘slushy ess’ of een ‘slushy lispel’ genoemd. Een laterale lispel klinkt vaak ‘nat’ of ‘spuuglispel’.

In tegenstelling tot interdentale en dentale lispen, zijn laterale lispen niet kenmerkend voor een normale ontwikkeling. Een SLP/SLT-onderzoek is geïndiceerd voor iedereen met een laterale lisps.

Palatale lisps

Palatale lisps komen niet voor bij een typische spraakontwikkeling. Hier komt het middengedeelte van de tong in contact met het zachte gehemelte, vrij ver naar achteren. Als je een /ç/ – of een ‘h’ dicht gevolgd door een ‘y’ probeert te produceren, en deze verlengt, heb je min of meer de klank.

In tegenstelling tot interdentale en dentale lispen zijn palatale lispen niet kenmerkend voor een normale ontwikkeling. Een SLP/SLT-onderzoek is geïndiceerd voor iedereen met een palatale lisps.

‘sh’, ‘zh’, ‘ch’, ‘dj’

Soms hebben kinderen en volwassenen die lispelen als ze /s/ en /z/ proberen te zeggen ook problemen met de tongplaatsing als ze ‘sh’ proberen te zeggen als in ‘schoen’, ‘zh’ als in ‘maat’, ‘ch’ als in ‘stoel’, en ‘dg’ als in ‘badge’.

Ze kunnen deze klanken dentaliseren, of interdentaal produceren, of ze produceren met zijdelingse luchtuittreding, of met overmatig contact tussen gehemelte en tong.

‘…alles lijkt interdentaal’

Sommige kinderen produceren veel klanken interdentaal. Tonguitsteeksel, of een zeer ‘voorwaartse’ of ‘anterieure’ tongplaatsing kan worden waargenomen wanneer ze niet alleen /s/, /z/, ‘sh’, ‘zh’, ‘ch’ en ‘j’ zeggen, maar ook /n/, /l/ en andere klanken.

Bij sommige kinderen lijkt ‘alles’ interdentaal. Dit kan er soms op wijzen dat de neus voortdurend verstopt zit, bijvoorbeeld door allergie, infectie, grote adenoïden of craniofaciale anomalieën, of het kan samenhangen met een gewoonte om in de mond te ademen, met de tong te duwen of met zuiggewoonten.

Wachten

Er zijn voor zover ik weet geen studies beschikbaar die dit bevestigen, maar ik denk dat de meeste SLP’s/SLT’s het er in hun klinische ervaring mee eens zijn dat er een grotere kans is dat kinderen ‘uitgroeien’ van interdentale of dentale lispen dan van laterale of palatale lispen.

Ik heb snel op internet gezocht en vond een heleboel adviezen over lispelen – sommige nauwkeurig en verstandig. Het verontrustte me echter dat veel sites het advies gaven om te wachten tot een kind 7 of 8 jaar oud is voordat je je zorgen maakt over lispelen.

Wachten tot ver na 4½ is geen goed advies. Hoe langer het kind wacht, hoe sterker de “gewoontefactor” zal zijn. Het is waar dat sommige kinderen op 4½ nog niet klaar zijn voor therapie, maar het is raadzaam om een gekwalificeerde SLP/SLT-professional begeleiding te laten geven met betrekking tot het individuele kind, op basis van de resultaten van face-to-face beoordeling.

De ‘juiste’ leeftijd voor therapie voor het ene kind kan verschillen van de ‘juiste’ leeftijd voor een ander kind, zelfs binnen hetzelfde gezin.

Verwijzing en beoordeling

Jonge kinderen worden meestal door hun ouders of verzorgers doorverwezen voor beoordeling van lispingen, vaak op advies van kleuteronderwijzers.

Het is natuurlijk ongebruikelijk voor SLP’s/SLT’s om te proberen een interdentale lisp, of tandheelkundige productie van /s/ en /z/, te behandelen bij kinderen onder de 4½ jaar, omdat het als normaal wordt beschouwd dat zij de klanken op die manier voortbrengen.

Zij kunnen echter wel geïnteresseerd zijn in het beoordelen van kinderen jonger dan 4½ jaar die naar verluidt lispelen, om te zien of het om een lisping gaat, en zo ja, welk type lisping het is.

Behandeling voor een laterale of palatale lisping kan aangewezen zijn bij kinderen jonger dan 4½.

Beoordeling

Beoordeling omvat het screenen van alle gebieden van de communicatieve functie. De SLP/SLT neemt een gedetailleerde anamnese af, onderzoekt de anatomie van de mond en de bewegingen die de mond kan maken, controleert op tongbinding, structuur en functie van het gehemelte, slikpatronen, enzovoort. De arts neemt ook een spraak- en taalmonster voor analyse, en observeert de stemkwaliteit, vloeiendheid, en semantische en pragmatische vaardigheden.

Soms kan blijken dat een kind weliswaar moeite heeft met het zeggen van /s/ en /z/, maar dat het eigenlijk niet lispelt. Deze kinderen kunnen een andere spraakklankstoornis hebben.

Het weglaten van /s/ en /z/ (sun = un, tease = tee) of het vervangen ervan door medeklinkers als /w/ of /d/ (sun = wun, so = doe) zijn geen vormen van lispelen. Kinderen met deze klankvervangingen hebben mogelijk fonologische problemen.

Interventie

Speech pathology intervention for lisps in young children is usually short-term and successful. De meningen van de SLP’s/SLT’s lopen uiteen over hoe moeilijk of gemakkelijk het is om een kind te helpen een lisp te overwinnen, en hoe lang het meestal duurt.

De meeste SLP’s/SLT’s gebruiken een Traditionele Articulatietherapie aanpak, of variaties daarop.

Voorbeeld

Laten we zeggen dat de cliënt in het volgende voorbeeld een interdentale lisp heeft. In essentie zal zijn of haar therapie er als volgt uitzien:

We zullen vaststellen dat de cliënt het verschil kan horen tussen /s/ en ‘th’ als afzonderlijke klanken, en in woorden (bijv, spoel / denk) met behulp van de Locke taak indien nodig.
We zullen auditieve input geven.
Met behulp van tactiele, auditieve en motorische aanwijzingen zullen we de cliënt leren om de nieuwe /s/ klank te maken.
We kiezen een woordpositie (laten we, omwille van het voorbeeld, zeggen dat we de beginpositie kiezen).
Met behulp van motorische signalen leren we de cliënt om de /s/ te imiteren en zelfstandig te produceren
….in gebroken lettergrepen
(s-oo s-ee s-or s-ie s-oh…)
…in lettergrepen
(soo see sor sie soh…)
…in woorden
(Sue see saw sigh sew…sun sip soap..)
…in zinnen
(so silly, send sam, seven seals)
…in zinnen
(I see a sock…)
…in gecontroleerde gesprekscontexten
(bijv, tijdens het eten)
…in gesprek
…afbouwen van modelling en versterking
…en toewerken naar zelfmonitoring en zelfcorrectie.

Bij elke stap in het proces oefent de cliënt onder toezicht van een volwassene. Korte, frequente oefenperioden werken het beste.

Er staat een goede beschrijving van verschillende benaderingen en technieken in Bernthal, Bankson en Flipsen Jr. (2009): Articulation and Phonological Disorders, 6th Ed.

De vlinderprocedure kan een effectieve techniek zijn om laterale of palatale productie bij kinderen en volwassenen te remediëren.

Volwassenen die lispelen

Functionele spraakstoornissen, zoals lispelingen, of problemen met het zeggen van /r/, /l/ of ‘th’ kunnen tot op volwassen leeftijd blijven bestaan, vooral bij mensen die als kind zijn ‘afgehaakt’ bij therapie, of die geen behandeling hebben gekregen.

Sommige volwassenen die lispelen hebben geen zin in therapie en zijn blij dat ze hun spraak accepteren zoals die is. Er zijn veel bekende mensen (en een kat) in het openbare leven, en een aantal kleurrijke figuren die lispelen als onderdeel van hun imago of persona.

Maar er zijn ook volwassenen die lispelen en er heel ongelukkig mee zijn. Sommigen sturen e-mails waarin ze hun frustratie uiten, zich schamen, een laag zelfbeeld hebben, zich verslagen voelen en het gevoel hebben ‘alleen’ te staan met dit probleem.

Ze zijn vaak bang dat het misschien ‘te laat’ is om hun spraak te veranderen, en velen van hen zeggen dat hun gelispel de manier beïnvloedt waarop andere mensen hen zien. Het komt bijvoorbeeld vaak voor dat tienerjongens en -jonge mannen me vertellen dat mensen (ten onrechte) denken dat ze homo zijn omdat ze lispelen. Suggereert u daarmee dat homo’s die niet lispelen eigenlijk hetero zijn? Ik denk het niet.

Beoordeling

Volwassenen die lispelen en hulp willen, zoeken over het algemeen uit zichzelf de hulp van een spraak-taalpatholoog/spraak- en taaltherapeut, vaak aangemoedigd door een vriend, familielid, collega of partner. De eerste stap in het interventieproces is een beoordeling door een SLP/SLT.

Interventie

Therapie voor volwassenen verloopt volgens dezelfde lijnen als therapie voor kinderen. Volwassenen zijn meestal zeer gemotiveerd om te oefenen, maar vinden het soms moeilijk iemand te vinden om hen met hun ‘huiswerk’ te helpen. Het is van vitaal belang om iemand te hebben die ‘toezicht houdt’ op uw oefening, die u accurate feedback geeft en aanmoedigt, net zoals een ouder met zijn eigen kind zou doen.

Wie kan helpen?

De meest effectieve manier om met lispelen om te gaan is om een beroep te doen op de professionele diensten van een SLP/SLT. Sommige volwassenen vinden het idee van een doe-het-zelf-programma prettig, maar er is in de onderzoeksliteratuur geen bewijs gevonden dat deze programma’s ook echt werken.