De Ogre uit Hop o’ My Thumb geïllustreerd door Gustave Doré

Een ogre (vrouwelijk: ogress) is een groot en afzichtelijk mensachtig monster, een mythisch wezen dat vaak voorkomt in sprookjes en folklore. Hoewel hij meestal wordt afgeschilderd als een onintelligente en onhandige vijand, is hij gevaarlijk omdat hij zich voedt met zijn menselijke slachtoffers. Het idee van de oger is gebruikt als een methode om kinderen goed gedrag bij te brengen door te suggereren dat slecht gedrag ogers aantrekt en opwindt, die dan de dader aanvallen, ontvoeren of zelfs opeten. Sommige auteurs tonen de ogres echter in een wat positiever daglicht, door te zeggen dat ze zowel verlegen als teruggetrokken zijn. Vandaag de dag zijn er varianten van ogres te vinden in de moderne populaire fantasie cultuur, zoals in video en rollenspellen, maar ook in populaire fictie.

Een denkrichting suggereert dat, net als trollen, ogres hun oorsprong vinden in kennis, zo niet herinneringen, van Neanderthaler mensen. Wat ook hun oorsprong moge zijn, ogres vertegenwoordigen datgene wat enigszins eigenaardig en anders is, en dus potentieel gevaarlijk, maar toch valt hun gelijkenis met de mens niet te ontkennen. Het verschijnen van ogres in literatuur, kunst en andere culturele vormen kan een weerspiegeling zijn van het verlangen om degenen die anders zijn te omhelzen, maar tegelijkertijd ook van de angst ervoor. In recentere tijden is het beeld van de ogre minder bedreigend geworden, wat wijst op het groeiend vermogen van de mensheid om mensen te accepteren en zich te verzoenen met hen die voorheen werden gevreesd vanwege hun verschillen.

Etymologie

Le Petit Poucet, illustré par Gustave Doré

Het woord ogre wordt in het Engels hetzelfde gespeld als in het Frans, waar het oorspronkelijk vandaan komt. Het woord oger is zeer waarschijnlijk een afgeleide van het Italiaanse orgo, dat een latere functie is van orco, dat zich laat vertalen als “demon”. Waarschijnlijk is het uiteindelijk afgeleid van het Latijnse Orcus, de Romeinse god van de onderwereld.

Het idee van dit soort mythische wezens werd populair door het gebruik ervan door de Franse auteur Charles Perrault in de publicatie Tales of Mother Goose uit 1696, die de basis legde voor een nieuw literair genre, het sprookje, en waarvan de bekendste verhalen Le Chat botté (Gelaarsde Kat) en Le Petit Poucet (Hop o’ My Thumb) zijn, die beide over ogres gaan. In meer moderne tijden wordt het woord soms gebruikt als een bijvoeglijk naamwoord: Ogreish verwijst naar iedereen die kenmerken van een oger bezit en wordt vaak gebruikt in een negatieve context.

Beschrijving

Ogres worden vaak gekenmerkt door hun grote, vaak buitenproportionele gelaatstrekken: Afhankelijk van de cultuur kunnen ogres meerdere malen zo groot zijn als een mens, of slechts een paar meter groter. Ze zijn meestal stevig gebouwd, met een rond hoofd, een grote buik en overvloedig en harig haar en baard. Ze hebben vaak een grote mond vol vooruitstekende tanden, vallen op door hun lelijkheid, en gaan gepaard met een afschuwelijke geur. Van hun huid wordt gezegd dat ze ruw zijn en een doffe aardetint hebben in Europa, terwijl hun huid in Azië soms levendig rood of oranje kan zijn.

Katsushika Hokusai, detail van een Japanse prent waarop twee oni te zien zijn, één met één oog en één met drie ogen.

De Japanse oni worden meestal afgebeeld als afzichtelijke, gigantische wezens met scherpe klauwen, woest haar, en twee lange hoorns die uit hun hoofd groeien. Af en toe worden ze afgebeeld met onnatuurlijke kenmerken, zoals een oneven aantal ogen of extra vingers en tenen. Hun huid kan alle kleuren hebben, maar blauw, zwart, paars, roze, bruin, groen, wit, en vooral rood, zijn bijzonder gebruikelijk. Hun woeste verschijning wordt nog versterkt door de lendendoeken van tijgerhuid die zij dragen en de ijzeren knuppels die zij gebruiken, kanabō (金棒) genoemd. Dit beeld leidt tot de uitdrukking “oni met een ijzeren knots” (鬼に金棒 oni-ni-kanabō), dat wil zeggen onoverwinnelijk zijn, of “sterker dan sterk”, iemands natuurlijke kwaliteit versterkt hebben.

Origins

Het idee van de oger overlapt vaak met dat van reuzen en trollen, dus het is denkbaar dat alle drie de mythische wezens een vergelijkbare oorsprong hebben.

Sommige wetenschappers hebben gesuggereerd dat deze wezens Neanderthalers zouden kunnen zijn geweest, een uitgestorven soort hominiden die Europa en delen van West-Azië bewoonde. De Spaanse paleoantropoloog Juan Luis Arsuaga heeft op basis van fossiele bewijzen getheoretiseerd dat Neanderthalers en Cro-Magnons in dezelfde tijd hetzelfde gebied van Europa bewoonden. De vooraanstaande Zweedstalige Finse paleontoloog Björn Kurtén heeft zich ook met deze theorie beziggehouden, waarbij hij kennis en verbeelding heeft samengesmolten om te suggereren dat trollen en ogres een verre herinnering zijn aan een ontmoeting met Neanderthalers door de Cro-Magnon voorouders van Homo sapiens zo’n 40.000 jaar geleden tijdens hun migratie naar Noord-Europa. Nu er in Azië nieuw fossiel bewijsmateriaal aan het licht komt, is het denkbaar dat het Aziatische geloof in ogres ook zou kunnen worden toegeschreven aan een collectief gedeelde herinnering aan menselijke voorouders.

Een andere verklaring voor de ogre-mythe is dat de ogres de overblijfselen vertegenwoordigen van de voorvader-cultus die alomtegenwoordig was in Scandinavië tot de introductie van het christendom in de tiende en elfde eeuw. In deze cultus werden de voorvaderen vereerd in heilige bosjes, bij altaren, of bij grafheuvels. Men geloofde dat de geest van een persoon na zijn dood op of in de buurt van de familieboerderij bleef leven. Dit gold in het bijzonder voor de “stichter-vader” van het landgoed, over wiens lichaam een grote haugr, of grafheuvel, werd aangelegd. De geest van deze vereerde voorvader bleef “wonen” in zijn grafheuvel, als bewaker over het landgoed. Deze beschermer werd met ontzag, zo niet angstig, respect behandeld. Hij verafschuwde de geringste vrijheid die op of nabij zijn rustplaats zou kunnen worden genomen. Kinderen die in de buurt speelden zouden grote uitbarstingen veroorzaken, vandaar het idee dat ogres kinderen aten. Met de komst van het Christendom echter, probeerde de religieuze elite de heidense cultus te demoniseren, en verafschuwde elke verering van of respect voor dergelijke “terp-bewonende” geesten als kwaad.

Ogers in diverse culturen

Een Japanse aka-oni, of “rode oger,” verslaat demonen bij een onsen in Beppu

Katsushika Hokusai, detail van een Japanse prent waarop een oni te zien is die wordt weggejaagd door gestrooide bonen.

Volgens de folklore en mythologie van de volkeren van Noord-Europa leven ogres in de uithoeken van bossen en bergen, soms zelfs in kastelen. Ze zijn bijna altijd ongelooflijk groot en dom, en gemakkelijk te slim af voor mensen. Ze zijn niet altijd kwaadaardig; hoewel er verhalen zijn over ogres die kinderen ontvoeren en opeten, dorpen terroriseren, en zelfs horden schatten of mystieke geheimen bewaken, worden ze soms beschouwd als louter verlegen en teruggetrokken.

Zekere Aziatische culturen hebben verhalen met wezens die op ogres lijken. Veel Japanse sprookjes, geïnspireerd door mythologie en religie, bevatten de oni, een wezen dat in de volksmond wordt geassocieerd met de ogre. Momotaro (“Perzik Jongen”), is een voorbeeld, inclusief de verschijning van blauwe, rode, en gele oni met hoorns en ijzeren knuppels. Sommige dorpen houden jaarlijks ceremonies om de oni te verdrijven, vooral aan het begin van de lente. Tijdens het Setsubun-festival in de lente gooien de mensen sojabonen buiten hun huizen en roepen “Oni wa soto! Fuku wa uchi!” (“Demonen eruit! Geluk erin!” “鬼は外！福は内！”). In recentere tijden hebben oni iets van hun oorspronkelijke boosaardigheid verloren en hebben ze soms een meer beschermende functie aangenomen. Mannen in oni-kostuums lopen vaak voorop in Japanse parades om ongeluk af te wenden.

Ogres komen ook voor in inheemse culturen. In de mythologie van de Pygmeeën wordt het verhaal verteld van Negoogunogumbar, een oger die kinderen verslindt. Veel Oger-achtige wezens komen ook voor in stammentradities van de Indianen en hebben meestal de vorm van mensenetende reuzen. Ze worden vaak in verband gebracht met legenden over bigfoot.

Het idee van de oger kan in de hedendaagse cultuur ook metaforisch worden gebruikt, als een dictator die anderen controleert en uitbuit, en hen dus verslindt, of als een verleider die zijn of haar slachtoffers verslindt. Dit soort gebruik is te zien in de associatie van ogers met nazi’s in Michel Tourniers roman Le Roi des Aulnes (De koning van Erl of De Ogre) uit 1970.

Popcultuur

“De Gelaarsde Kat” verschalkt de Oger door Gustave Doré

De kinderliteratuur staat bol van verhalen over ogers en ontvoerde prinsessen die werden gered door dappere ridders en, soms boeren. In het klassieke verhaal De gelaarsde kat is een kat een van gedaante veranderende oger te slim af.

Andere sprookjes waarin ogers voorkomen zijn Motiratika, Tritill, Litill, and the Birds, Don Firriulieddu, Snow-White-Fire-Red, Shortshanks, Thirteenth, en Don Joseph Pear. Ogres zijn ook populair in fantasy fictie, zoals in C.S. Lewis’s The Chronicles of Narnia. Piers Anthony’s Xantha serie, de Spiderwick Kronieken, Tamora Pierce’s The Tortall Universe, en Ruth Manning-Sanders’ A Book of Ogres and Trolls zijn slechts een paar van de populaire fictiewerken waarin ogres in hun verhalen zijn verwerkt.

Ogres komen ook voor in veel populaire fantasy role-playing en video games series, zoals Dungeons & Dragons, RuneScape, Final Fantasy, Warhammer Fantasy, Warcraft, Magic: The Gathering, The Elder Scrolls IV: Oblivion, Ogre Battle, en EverQuest.

Niet alle ogers in de moderne populaire cultuur zijn angstaanjagend – het titelpersonage uit de zeer succesvolle film Shrek en zijn vervolgen is een oger. Shrek wordt niet afgeschilderd als een stereotype vijandige oger; hij is geen schurk, maar eerder een eenzame oger die in een moeras woont en liever niet gestoord wordt. Maar als er een beroep op hem wordt gedaan, wordt hij de held en wint hij de liefde van de prinses, die ook een oger blijkt te zijn.

Notes

• Arsuaga, Juan Luis, Andy Klatt (trans). The Neanderthal’s Necklace: Op zoek naar de eerste denkers. Basic Books, 2004. ISBN 1568583036
• Heiner, Heidi Anne. Sprookjes van Charles Perrault SurLaLune Sprookjes Pagina’s. Op 5 juli 2007 ontleend.
• Kurten, Bjorn. Dans van de Tijger: Een roman van de ijstijd. University of California Press, 1995. ISBN 0520202775
• Rose, Carol. Reuzen, Monsters, & Draken: An Encyclopedia of Folklore, Legend, and Myth. New York, NY: W. W. Norton & Company, 2001. ISBN 0393322114
• South, Malcom. (ed.) Mythical and Fabulous Creatures: A Source Book and Research Guide. Westport, CT: Greenwood Press, 1987. ISBN 0872262081