Bedenk een typisch Noorse krijger – de geduchte overvaller, de genadeloze vijand, de bierverslaafde heiden die lachte in het aangezicht van de dood – en de kans is groot dat je aan Ragnar Lothbrok denkt. De avonturen van Ragnar lezen alsof ze uit een Hollywood-blockbuster zijn geplukt. Als zoon van een koning van Denemarken en Zweden vocht hij met reuzenslangen, voerde hij legers aan in de strijd, veroverde hij grote delen van Scandinavië en terroriseerde hij de nietsvermoedende bevolking van de Britse eilanden.

Veel, zo niet alle, avonturen van Ragnar zijn mythisch – het product van de levendige verbeelding van de Noorse kroniekschrijvers. Maar dat weerhield hen er niet van om een lange schaduw te werpen over Noord-Europa tijdens het Vikingtijdperk. En dankzij alles, van epische middeleeuwse gedichten en dodenliederen tot de kaskraker tv-serie Vikings, zijn ze dat meer dan duizend jaar blijven doen.

Op het gebied van pure dramatiek is het verhaal van Ragnar niet te verslaan. Zelfs zijn drie vrouwen waren buitengewone karakters. Een daarvan was Thora, die Ragnar het hof maakte door een woeste slang te doden. Een andere was Lathgertha, een machtige krijger die samen met haar man vocht in de strijd. En de andere was Aslaug, dochter van Sigurd de Volsung en het schild-meisje Brynhild, twee van de meest gevierde minnaars in de Noorse literatuur.

Van deze vrouwen had Ragnar tenminste acht zonen – onder wie Ivar de Bonte, Bjorn IJzerzwaard, Sigurd Slangenoog en Ubbe. Deze nakomelingen waren net zo krijgshaftig als Ragnar en zorgden er – dankzij hun eigen escapades – voor dat de naam van hun vader voortleefde lang nadat hij was gestorven.

Reven in de strijd

Die dood, toen die kwam, was net zo dramatisch als het leven dat eraan voorafging. Tijdens een veldtocht in Noord-Engeland werd Ragnar, zo wordt ons verteld, gevangen genomen door Ælla, koning van Northumbria. Ælla was vastbesloten om zijn Vikingvijand te doden, maar vond dat geen gewone wapens hem konden doden, dus liet hij Ragnar in een slangenkuil gooien. Maar zelfs dit gruwelijke lot was niet genoeg om de onbedwingbare Ragnar te ontmoedigen. Nu de dood naderde, dacht de Vikingkrijger met plezier terug aan zijn grootste overwinningen en genoot hij van het vooruitzicht om te feesten in Walhalla, de grote zaal voor gedode Vikingkrijgers. Nog onheilspellender voor Ælla was zijn belofte dat hij wraak zou nemen op zijn moordenaar – een belofte die werd nagekomen door zijn zonen, die vervolgens Northumbria zouden veroveren en Ælla in de strijd zouden verslaan.

Het is een meeslepend verhaal. Maar wat het nog spannender maakt, is het vooruitzicht dat het misschien – heel misschien – is geïnspireerd op de heldendaden van een historische figuur.

Enkele van de mannen die in middeleeuwse legenden worden beschreven als “zonen van Ragnar” waren zeker echte mensen. Ivar, Ubbe en Bjorn, onder anderen, kunnen worden geïdentificeerd met Vikingleiders die actief waren in Frankrijk, Ierland en Engeland in de tweede helft van de negende eeuw.

Een Vikingkrijger met de naam Bjorn – waarschijnlijk de inspiratie voor Bjorn Ironside – is bekend van zijn rooftochten in het gebied rond de Seine in 857-59. Ivar en Ubbe behoorden tot de leiders van het zogenaamde ‘Grote Heidense Leger’ dat in 865 naar Engeland trok, Northumbria veroverde en de koningen Osberht en Ælla versloeg in een grote slag bij York in 867. In 869 trokken zij naar het zuiden en doodden koning Edmund van East Anglia. Veel van hun volgelingen vestigden zich in Noord- en Oost-Engeland, terwijl Ivar heerser werd over een Vikingrijk dat zich uitstrekte over de Ierse Zee, met bolwerken in Dublin en York. Ivar stierf in Dublin in 873. Ubbe sneuvelde wellicht in de strijd in Devon in 878.

De activiteiten van deze krijgers worden bevestigd in eigentijdse bronnen uit de negende eeuw. We kunnen er zeker van zijn dat deze mannen hebben bestaan. Maar er is een probleem: we weten niet precies hoe ze aan elkaar verwant waren, en geen van de vroege bronnen vertelt ons wie hun vader was.

Hoewel zijn ‘zonen’ echt genoeg waren, is de historische oorsprong van Ragnar zelf veel minder duidelijk. Een kandidaat voor de figuur op wie Ragnar gebaseerd zou kunnen zijn, is een Vikingleider uit Denemarken genaamd Reginheri, die in 845 Parijs aanviel. Hedendaagse bronnen vertellen dat deze aanval bijzonder wreed was, en dat Reginheri veel gevangenen nam en er meer dan 100 liet executeren. Kort daarna keerde Reginheri terug naar Denemarken, waar hij stierf. Meer weten we niet over hem.

• Vikingen in Amerika: de Europeanen die 500 jaar voor Columbus arriveerden
• Wie was koning Alfred de Grote?
• ‘Vikings’-maker Michael Hirst over de echte geschiedenis achter het succesdrama

De zonen van Ragnar Lothbrok: legendarisch?

Toen de geschiedenissen van deze periode werden geschreven, was het in feite niet Ragnar, maar zijn vermeende zonen die in het begin het middelpunt van de verhalen van de kroniekschrijvers vormden. Ivar, Ubbe en de rest behoorden tot de meest succesvolle krijgers van het Vikingtijdperk, en hun veroveringen en gevechten werden al snel een legende. Pas in de tweede helft van de 11e eeuw – bijna 200 jaar na hun dood – begon men hen te identificeren als “zonen van Ragnar Lothbrok”. Een Deense koning met de naam Lothbrok werd rond 1070 voor het eerst genoemd door de Normandische historicus Willem van Jumièges, die hem noemde als de vader van Bjorn Ironside. Een paar jaar later identificeerde de kroniekschrijver Adam van Bremen Ivar, “wreedste van de Noorse krijgers”, als een andere zoon van Lothbrok.

• Rusland, Noord-Amerika en het Midden-Oosten: waar gingen de Vikingen heen om handel te drijven en overvallen te plegen?

Deze Lothbrok kan oorspronkelijk een andere persoon zijn geweest dan Ragnar, en over de oorsprong van de naam is veel gediscussieerd. De IJslandse geleerde Ari Þorgilsson, die tussen 1120 en 1133 schreef, was de eerste die ‘Ragnar’ en ‘Lothbrok’ samen vermeldde, en beweerde dat het “Ivar, zoon van Ragnar Lothbrok” was die Edmund van East Anglia doodde.

Wat de historische oorsprong van Ragnar Lothbrok ook was, tegen de 12e eeuw kwam zijn legende snel uit de schaduw van zijn zonen en dook op in sagen, kronieken en gedichten in de hele Noordzee-wereld. Tegen die tijd had zich rond hem een complex en kleurrijk web van verhalen ontwikkeld – ver verwijderd van enige waarschijnlijke historische oorsprong.

De volledigste versies van het verhaal – waarop de meeste moderne versies van de legenden zijn gebaseerd – zijn te vinden in de Oud-Noorse Ragnars saga Loðbrókar, geschreven in IJsland in de 13e eeuw, en de werken van de Deense historicus Saxo Grammaticus, die tussen 1188 en 1208 schreef. Beide vermengen eerdere geschreven bronnen met ongelijksoortige mondelinge legenden om uitgebreide, lange, tegenstrijdige verhalen te produceren. De verhalen over de drie vrouwen van Ragnar zijn wellicht het resultaat van een poging om drie afzonderlijke legenden over Ragnar te combineren.

Laterere percepties

Deze verhalen vertellen ons veel meer over hoe de Vikingen door een later middeleeuws publiek in Scandinavië werden waargenomen dan over historische negende-eeuwse krijgers. Saxo was geïnteresseerd in deze mannen als voorouders van de koningen van Denemarken, terwijl IJslandse historici graag de aandacht vestigden op de Scandinavische overheersing van de Britse eilanden. In de loop der tijd werden nieuwe aspecten aan de legende toegevoegd en werd de legende verbonden met een van de beroemdste cycli van de Noorse legende, het verhaal van de Volsungs (nu het bekendst als het verhaal achter Wagners Ring Cyclus).

Maar het was niet alleen in Scandinavië dat Ragnars escapades een gewillig publiek vonden. Rond dezelfde tijd konden ook Engelse toeschouwers zich vermaken met legenden over deze gevierde Vikingkrijger. Hier kwamen Lothbrok en zijn zonen het vaakst voor in legenden die verband hielden met de dood van Edmund van East Anglia, een van de populairste heiligen van de Angelsaksen.

• Van de overval op Lindisfarne tot de nederlaag van Harald Hardrada: 8 Vikingdata die je moet weten
• 10 manieren waarop de Angelsaksen de loop van de Britse geschiedenis veranderden

Een 13e-eeuwse kroniek vertelt hoe Lothbrok onschuldig op zee aan het jagen was toen hij op de kust van Norfolk schipbreuk leed en naar Edmunds hof werd gebracht. Hij en Edmund werden dikke vrienden, wat de jaloezie van een van Edmunds jagers opwekte. Die jager vermoordde Lothbrok en vertelde vervolgens aan Lothbroks zonen dat Edmund de schuld van de moord had. Deze versie van de legende probeert Ivar en Ubbe een motief te geven voor het doden van Edward, en zo te suggereren dat dit geen hersenloze daad van wreedheid van de Vikingen was. Het presenteert Lothbrok als een sympathiek personage – heel anders dan de woeste krijger uit de Noorse traditie. Betekent dit dat sommige mensen in Oost-Engeland de Deense invallers van de negende eeuw beschouwden als voorvaderen, niet als vijanden? We zullen het waarschijnlijk nooit weten, maar het is een intrigerende mogelijkheid.