Algemene historische achtergrond

Na de eenwording van Duitsland isoleerde Bismarck Frankrijk op diplomatieke wijze om de wraak van Frankrijk als gevolg van de Frans-Pruisische oorlog (1870-71) te voorkomen. Otto von Bismarck (1815-1898) was de eerste minister van Pruisen en de eerste kanselier van het Duitse Rijk. Zo’n twintig jaar lang hield hij zich actief bezig met het handhaven van de vrede in Europa en voerde hij ‘vakkundig een pacifiek beleid in buitenlandse zaken’ (Barkin geen datum).

Tijdens de jaren 1862 tot 1871 wist Bismarck militair succes te boeken en ‘uit verschillende vorstendommen een Duitse staat te vormen’ (Wilde 2018). De Duitse bondskanselier was echter bang dat de buurlanden zouden samenzweren tegen de Duitse eenwording en zouden proberen hun pasgeboren natie te vernietigen (Wilde 2018).

Het eerste pact dat Bismarck ondertekende was dan ook een defensief pact, gesloten om Duitsland te verdedigen: de Triple Alliantie (1882). Een dergelijke alliantie omvatte Oostenrijk, Hongarije en Italië. Het was ongebruikelijk dat Italië zich aansloot bij een pact waar Oostenrijk deel van uitmaakte. Het deed dit echter om verschillende redenen, waaronder het feit dat (I) Frankrijk Tunis bezette, (II) Oostenrijk Italië territoriale concessies had beloofd in geval van een overwinning in de Balkan, en (III) Paus Leo XIII de hulp van Europa zocht om zijn gezag over de Pauselijke Staten te herstellen.

Oostenrijks relatie met Rusland was gespannen vanwege de Balkan, en in die tijd handhaafde Bismarck het diplomatieke pact tussen de landen, en bedong een geheime overeenkomst met de Russische tsaar Alexander III, het Herverzekeringsverdrag waarin werd vastgelegd dat: Duitsland zich niet zou hebben aangesloten bij Oostenrijk in geval van een aanval op Rusland, en Rusland zich niet zou hebben aangesloten bij Frankrijk in geval van een aanval op Duitsland. Bismarck werd uit zijn functie ontheven omdat in Europa een sterker verlangen naar koloniale expansie opkwam, en Bismarck was te diplomatiek voor de Duitse buitenlandse politiek die haar domein over het hele continent wilde uitbreiden.

Toen Wilhelm II de Russische troon besteeg, werd het Herverzekeringsverdrag echter door de nieuwe vorst terzijde geschoven. In de tussentijd had het Verenigd Koninkrijk verzocht om een alliantie met Duitsland, die nooit tot stand kwam omdat Groot-Brittannië “het niet eens was met hun ideologische en militaire doelen” (New World Encyclopaedia 2015).

Door Duitslands agressieve beleid begonnen Frankrijk en Rusland met eenvoudige overeenkomsten met elkaar samen te werken, en richtten vervolgens in 1892 de Frans-Russische Alliantie op. Ondertussen ondertekenden de Britten en de Fransen in 1904 de Entente Cordiale, en toen Rusland zich in 1907 aansloot werd het Triple Entente.

Wat waren de betrekkingen tussen Frankrijk-Britannië-Rusland vóór de Entente?

Voordat we in detail ingaan op wat de entente inhoudt, is het noodzakelijk te onderstrepen dat er verdragen en allianties werden gesloten “tussen afzonderlijke landen in heel Europa”. Bijvoorbeeld het Verdrag van Londen (1867) – waarin stond dat Groot-Brittannië zou ingrijpen als de neutraliteit van België tijdens een Europees conflict werd bedreigd; Italië en Frankrijk hadden in het geheim een niet-aanvalsverdrag gesloten; Rusland stemde ermee in Servië te beschermen, enzovoort. Alle Europese naties waren bang voor de expansionistische ambities van Duitsland. Alle bovengenoemde verdragen zouden echter van elke betekenis worden op juli 1914, toen de Eerste Wereldoorlog in Europa begon (BBC 2014).

Door de geschiedenis heen waren de drie landen om verschillende redenen rivalen geweest, en – soms – voor langere perioden. Frankrijk en Rusland hadden bijvoorbeeld tegen elkaar gevochten tijdens de Napoleontische oorlogen en campagnes…Frankrijk en Groot-Brittannië vochten de Honderdjarige Oorlog uit (en verschillende andere oorlogen)…Rusland en Groot-Brittannië sympathiseerden niet met Japan – dat in 1904 de oorlog tegen Rusland had gewonnen…Bovendien, omdat al deze concurrentie niet voldoende was, hadden deze landen koloniale ambities en streefden ze ernaar de controle te krijgen over de gebieden in Afrika, Azië en het Midden-Oosten (BBC 2014). Rusland, Groot-Brittannië en Frankrijk stonden echter niet altijd op vriendschappelijke voet, en het was Sir Edward Grey die een dergelijke entente instelde die geen van de deelnemers verplichtte om oorlog te voeren in het geval een van hen werd aangevallen. Simpelweg hadden ze de plicht en ‘morele verplichting om elkaar te steunen’ (BBC 2014).

De Entente

Een decennium voor de Eerste Wereldoorlog, op 8 april 1904, beëindigen Frankrijk en Groot-Brittannië hun ‘langdurige koloniale geschillen’ over gebieden in Noord-Afrika. De oorspronkelijke naam van hun overeenkomst was een Verklaring tussen het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk met betrekking tot Egypte en Marokko, en volgens deze verklaring mochten de twee Europese mogendheden de “Britse controle over Egypte” niet “uitdagen” en garandeerde Frankrijk het recht om alle regerings-, economische en militaire hervormingen in Marokko door te voeren, evenals het recht om “de orde te handhaven en bijstand te verlenen” (Geschiedenis 2009). De belangrijkste reden voor Frankrijk om diplomatieke betrekkingen met Groot-Brittannië te onderhouden was de noodzaak om zich tegen Duitsland te verdedigen na de overwinning in de Frans-Pruisische oorlog. De reden van Groot-Brittannië om een bondgenootschap met de Fransen aan te gaan, kwam voort uit de angst om te worden aangevallen door Duitsland, dat een ‘ambitieus marineprogramma’ ontwikkelde dat een bedreiging vormde voor het Britse programma (Historie 2009).

De eerste poging van Duitsland om het Brits-Franse bondgenootschap te verbreken, was in maart 1905, toen de Duitsers keizer Wilhelm II naar Marokko stuurden om ‘de sultan te steunen’ tegen de Franse regering (Historie 2009). Een dergelijke stap versterkte echter de Franse controle in de regio, want tijdens een conferentie in Algeciras (Spanje) werden “de Franse aanspraken op de regio erkend” (Geschiedenis 2009). Toch bleef de situatie onopgelost, en de ‘botsing’ tussen de twee Europese mogendheden veroorzaakte de Eerste Marokkaanse Crisis (1905) en de Tweede Marokkaanse Crisis (1911) (Geschiedenis 2009).

Het is geen verrassing dat Frankrijk en Engeland hun alliantie alleen maar versterkten nadat ze getuige waren geweest van Duitslands agressieve koloniale gedrag. Om deze reden ging de Cordial Entente van “louter vriendschap naar een informele militaire alliantie en, later, naar gesprekken en een overeenkomst met Frankrijks bondgenoot, Rusland” (Geschiedenis 2009).

De situatie tijdens de Entente bestond uit het Britse Rijk, het Russische Rijk en Frankrijk met zijn koloniën, die een uitgestrekt gebied beheersten dat in totaal 70 miljoen km2 bedroeg. Hun domein strekte zich dus uit over de helft van de bewoonbare gebieden van de wereld met een bevolking van meer dan 600 miljoen mensen.

In 1904 vonden Groot-Brittannië en Rusland dat het tijd was voor Frankrijk om uit de periode van ‘splendid isolation’ te stappen waarin het Duitsland van Bismarck haar had geplaatst (BBC 2014). Daarom sloot Frankrijk zich aan bij de Entente Cordiale (wat vriendschappelijke overeenkomst betekent).

Voordat Rusland de overeenkomst aanging met de andere twee landen van de Entente, moet worden opgemerkt dat Frankrijk en Rusland tegenstanders waren geweest tijdens de Krimoorlog (1853-1856). Maar ook Rusland “zocht geruststelling” tegen de Duitsers die werden aangetrokken door het idee om uit te breiden naar het Oosten (Militaire Geschiedenis 2018). Toch probeerde Rusland zich niet alleen te verdedigen tegen mogelijke conflicten; het had ook te maken met grote binnenlandse strijd: het was namelijk ‘de meest achtergebleven van de Europese mogendheden’ en kampte met ‘een onderdrukkend economisch systeem ressentiment onder de arme en boerenklasse’ (Militaire Geschiedenis 2018).

In 1912, twee jaar voor het uitbreken van de oorlog, waren er ‘twee machtige vijandige blokken gevormd in Europa’: aan de ene kant stonden Frankrijk, Groot-Brittannië en Rusland, terwijl aan de andere kant ‘een steeds meer geïsoleerd Duitsland stond met relatief lauwe steun van Oostenrijk-Hongarije en Italië’ (Geschiedenis 2009).

De Triple Entente tijdens WO1

In 1914 werden aartshertog Franz Ferdinand (de erfgenaam van de Habsburgse troon en het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk) en zijn vrouw vermoord door de Bosnische Serviër Gavrilo Princip. Hoewel ‘niemand in de regering van Oostenrijk-Hongarije bijzonder van streek was door de dood van Franz Ferdinand’ (omdat hij vanaf dat moment geen ‘constitutionele problemen’ meer zou veroorzaken), was de aanslag niettemin een excuus om een oorlog tegen Servië te beginnen (Wilde 2018).

Toen de Eerste Wereldoorlog begon, was Europa verdeeld in twee machtige blokken. Het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Rusland (ook bekend als Triple Entente), stond tegenover Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Italië (ook bekend als Triple Alliance. Hoewel Italië sinds 1882 lid was van de Triple Alliantie, veranderde het uiteindelijk van zijde en sloot het zich aan bij de Triple Entente. Een van de redenen voor deze overstap waren de dubbelzinnige gevoelens van Italië ten opzichte van het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk, dat gebieden had veroverd die voordien aan Italië toebehoorden. Daarom wilden Italiaanse nationalisten deze gebieden weer in handen krijgen. Bovendien beweerde Italië, toen het toetrad tot de Triple Alliance, niet alleen geen oorlog te willen voeren tegen Groot-Brittannië, maar sloot het in 1902 ook een geheim pact met Frankrijk, waarin het verklaarde Frankrijk onder geen enkele omstandigheid te zullen aanvallen. In 1914 besloot Italië echter neutraal te blijven op grond van het feit dat zowel Duitsland als Oostenrijk-Hongarije niet waren aangevallen; in plaats daarvan hadden zij respectievelijk Frankrijk en Servië uit eigen beweging aangevallen. Op 26 april 1915 ondertekende Italië in het geheim het Verdrag van Londen, een overeenkomst met de Triple Entente waarin de op handen zijnde aanval van Italië op de Centrale Mogendheden werd vastgelegd. Daarom verlaat Italië op 3 mei 1915 de Triple Alliantie; en op 23 mei verklaren ze de oorlog aan het Oostenrijks-Hongaarse Rijk.

Bibliografie

Barkin, K. (geen datum).Otto Von Bismark. Britannica. Verkrijgbaar bij: https://www.britannica.com/biography/Otto-von-Bismarck

BBC (2014). De weg naar de oorlog: de Triple Entente. BBC. Available from: http://www.bbc.co.uk/schools/worldwarone/hq/causes2_01.shtml

History Editors (2009). Groot-Brittannië en Frankrijk ondertekenen Entente Cordiale. Geschiedenis. Available from: https://www.history.com/this-day-in-history/britain-and-france-sign-entente-c

Militaire geschiedenis (2018). Rusland in de Triple Entente van WOI. Warfare History Network.

New World Encyclopaedia (2015). Triple Entente. Verkrijgbaar bij: http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Triple_Entente

Wilde, R. (2018). De belangrijkste bondgenootschappen van de Eerste Wereldoorlog. ThoughtCo. Available from: https://www.thoughtco.com/world-war-one-the-major-alliances-1222059