Een theologe bespreekt de geschiedenis en betekenis van een veel onbegrepen leerstuk

Jane Dempsey Douglass geïnterviewd door Vic Jameson

Wat bedoelen presbyterianen als ze het over voorbeschikking hebben?

Calvijn definieert predestinatie als “Gods eeuwig besluit, waardoor Hij met Zichzelf verdicht wat Hij wil dat van ieder zal worden . Want … eeuwig leven is voor sommigen voorbeschikt, eeuwige verdoemenis voor anderen.” De predestinatie is dus een daad van Gods wil waardoor God diegenen uitverkiest of uitverkiest die God tot geloof en dus tot eeuwig leven roept, en waardoor God diegenen uitverkiest die het geloof niet zullen ontvangen. Andere theologen hebben in de predestinatie alleen een positieve roeping tot het eeuwige leven gezien. Weer anderen hebben het gezien als Gods voorkennis van wie voor het geloof zou kiezen.

Gods genade verandert de wil zodat deze vrijelijk Gods wil kan gehoorzamen, zij het niet volmaakt.

Waar komt het idee vandaan?

Al deze opvattingen over predestinatie zijn geworteld in de Bijbelse beelden van Gods roeping van een uitverkoren volk: het volk Israël en, door het werk van Christus, het nieuwe Israël. Tot de favoriete teksten uit de Schrift die worden aangehaald om de leer te ondersteunen behoren Deuteronomium 7 en Romeinen 9.

Hoe komen we van de Bijbel tot Calvijns opvatting?

Het was Augustinus die het idee van predestinatie zijn klassieke vorm gaf. Hij concentreerde zich op het idee dat God van alle eeuwigheid af koos wie in het koninkrijk van God zou komen, om de gevallen engelen te vervangen, om de rangen van het hemels koor te vullen. Hij benadrukte dat sinds de val van Adam, de hele mensheid onder de vloek van de erfzonde was en niet kon hopen op een leven met God na de dood zonder Gods reddend handelen.

Augustinus begreep dat het werk van Christus Gods keuze was om uitverkoren zondaars te redden, om zo Gods barmhartigheid te tonen – maar God koos er ook voor om anderen in hun zonden te laten blijven, niet gered, om zo Gods rechtvaardigheid te tonen.

Voor Augustinus lag de keuze wie voorbestemd zou worden tot het eeuwige leven geheel in Gods wil: Alleen degenen die God van eeuwigheid af had uitverkoren, konden zich van hun zonden tot God wenden, omdat God hun genade zou schenken.

Dit idee – de zeer sterke nadruk op de predestinatie als volledig het resultaat van Gods wil, Gods eigen keuze – was voor de traditie zeer moeilijk vast te houden. In ongeveer een eeuw tijd loste een kerkelijk concilie de controverse over deze kwestie op door Augustinus’ idee te handhaven dat God eerst het initiatief moest nemen om zondaars genade te schenken zodat zij zich tot God konden wenden, maar het verzette zich tegen het idee dat God zou bepalen wie niet gered zou worden.

Door de Middeleeuwen heen waren er een paar strikte Augustijnen die vasthielden aan Augustinus’ opvatting over predestinatie, maar er waren veel theologen die predestinatie opnieuw definieerden. Omdat de term Bijbels was, ontkenden zij hem niet, maar zij zeiden dat God de uitverkorenen “kiest” op basis van Gods voorkennis van hoe zij hun leven zullen leiden. Daarom, zo stelden zij, ligt de keuze of iemand zal worden gered of niet niet meer in Gods wil, maar in de keuze van die persoon over Gods genadegave – of hij die aanneemt of verwerpt.

Waarom krijgt Calvijn gewoonlijk de eer – of de schuld – voor de predestinatie?

Tijdens de Reformatie keerden zowel Luther als Calvijn terug naar Augustinus’ opvatting van predestinatie als geworteld in Gods keuze van de uitverkorenen. Luther zag de leer zoals Augustinus die had gedefinieerd, als absoluut noodzakelijk voor de christelijke theologie, en Calvijn volgde hem daarin. Maar Luther noch Calvijn wilden de nadruk leggen op de predestinatie zelf, maar op de rechtvaardiging door genade alleen.

Calvijn en Luther zagen predestinatie als bescherming van de leer van de rechtvaardiging door genade. Zij zagen christenen als mensen die de onverdiende gave van geloof van God hebben ontvangen, en die door dit geloof hun dankbaarheid kunnen belijden dat God hen heeft uitverkoren om tot het volk van God te behoren.

Zij drongen erop aan dat christenen er niet trots op mochten zijn uitverkoren te zijn, alsof God de keuze had gemaakt op grond van menselijke deugdzaamheid. Net als Augustinus benadrukten zij dat Gods keuze alleen geworteld is in Gods wil en niet in Gods voorkennis van de menselijke deugd.

De tegenstanders van de Reformatie waren zeer ongelukkig met het gebruik van de predestinatie door de Reformatoren; zij vonden het een gevaarlijke leer om aan gewone mensen te verkondigen. Zij vreesden dat het tot wanhoop zou leiden. Maar de Reformatoren hielden vol dat het een leer was die belangrijk was, juist om de leer veilig te stellen dat christenen alleen door Gods genade gered worden, en om christenen troost en zekerheid te geven dat hun redding in Gods handen is.

En de gevolgen waren …?

Zowel Calvijn als Luther zagen in de predestinatie een verlichting van de grote laatmiddeleeuwse bezorgdheid over het heil; er was geen reden meer voor christenen om hun energie te steken in vrome daden die bedoeld waren om hun status in Gods ogen te verbeteren. Vanwege het vertrouwen dat christenen ervaren in het geloof, en het getuigenis van de Heilige Geest in hun hart dat met het geloof gepaard gaat, kunnen christenen zich verheugen in Gods genadegave en in dankbaarheid hun energie richten op het dienen van de noden van hun naasten.

Als het natuurlijke gevolg van een juist begrip van de leer van de predestinatie zagen de Reformatoren een grote hoeveelheid energie vrijkomen voor het dienen van de noden van andere mensen. Luther zei dat er geen reden was om aflaten te kopen; het zou beter zijn als mensen het geld in plaats daarvan besteedden aan voedsel voor de armen.

Luther verheugde zich over de leer van de predestinatie, die volgens hem zo duidelijk door Paulus en in feite door de hele Schrift wordt onderwezen – maar hij hield al snel op met te proberen uit te leggen waarom God op deze manier werkt. Hij zei eenvoudig dat het een geheimenis is dat God niet heeft geopenbaard. Als mensen verontrust zijn door de leer van de predestinatie en zich zorgen maken over de vraag of zij al dan niet gered zijn, moeten zij kijken naar de wonden van de gekruisigde Christus. Daar zullen ze zien wat ze moeten weten, wat God heeft geopenbaard – dat God zondaars genoeg liefheeft om voor hen te sterven – en ze zullen getroost worden.

Calvijn werkte harder dan Luther om te proberen systematisch uit te leggen hoe de leer van de predestinatie werkt. Maar ook hij gaf uiteindelijk toe dat we ontzag moeten hebben voor de mysteries van Gods besluiten, die voor het menselijk verstand ondoorgrondelijk zijn.

De context waarin Calvijn de leer van de predestinatie plaatste was de genademiddelen: hoe komt Gods genade tot ons. Het latere calvinisme legde veel meer nadruk op de predestinatie dan Calvijn deed, en gaf het een prominentere systematische plaats.

Aan het begin van de 17e eeuw kwam er een ander belangrijk kerkelijk concilie, de Synode van Dort, die te maken kreeg met een nieuwe twist over de predestinatie. Als gevolg van die twist volgde een grote groep calvinisten Arminius door te zeggen wat de middeleeuwse kerk had gezegd: Ja, Gods genade is noodzakelijk voor de zaligheid – God moet het initiatief nemen om genade aan te bieden aan zondaars opdat zij zich van hun zonden kunnen afkeren tot God – maar individuen moeten zelf beslissen of zij die genade aanvaarden of verwerpen. Augustinus, Luther en Calvijn gingen ervan uit dat Gods genade onweerstaanbaar was en dat zij de zondige wil genas, zodat zij die het genadegeschenk ontvingen, het dankbaar zouden aanvaarden.

Dus de leer van de predestinatie was al een probleem in de 17e eeuw, zelfs binnen de calvinistische traditie, en er waren soortgelijke twisten geweest binnen de lutherse traditie.

Het is duidelijk dat we het er niet allemaal over eens zijn …

De meeste gereformeerde belijdenissen van de presbyteriaanse traditie weerspiegelen een leer van de predestinatie als onderdeel van de rechtvaardiging door genade; sommige zijn explicieter dan andere. Maar veel 20e-eeuwse presbyterianen zijn zeer bezorgd over de weinige uitspraken in de belijdenissen die suggereren dat God sommige mensen van alle eeuwigheid tot de eeuwige dood heeft veroordeeld. Er is druk uitgeoefend om bijvoorbeeld de Westminster Confessie te herzien, om uitspraken te verwijderen die Gods eeuwige veroordeling van sommige mensen leren. De United Presbyterian Church editie van de Westminster Confession of Faith verwerpt deze leer specifiek.

Door de geschiedenis van de kerk heen is dit een leer geweest die door sommigen warm omarmd werd, maar voor anderen problemen opleverde.

Ik heb de indruk dat de meeste hedendaagse Presbyterianen lang niet zo geïnteresseerd zijn in de leer van de predestinatie als mensen buiten de Presbyteriaanse Kerk veronderstellen. Als er een populair stereotype is van Presbyterianisme, dan is het wel dat Presbyterianen in de predestinatie geloven als een soort fatalistisch geloof dat God alles van tevoren bepaalt.

Presbyterianen zijn de laatste tijd misschien om twee redenen gedwongen om zich met de kwestie bezig te houden. In de tweede helft van de 20e eeuw is er druk geweest om nieuwe belijdenissen te schrijven, en bij het schrijven daarvan heeft de kerk zich heel serieus moeten afvragen hoe wij deze leer nu verstaan. Er is ook druk geweest van oecumenische gesprekken: De vernieuwing van de katholiek-protestantse dialogen en ook dialogen met andere protestanten hebben de vragen van rechtvaardiging door genade en predestinatie weer in het oecumenische gesprek gebracht.

Wat is er vandaag de dag voor ons van vitaal belang aan dit onderwerp?

Ik denk dat ten minste vier punten van belang zijn. Ten eerste heeft de gereformeerde traditie altijd de nadruk gelegd op de vrijheid van God, en de predestinatie is verbonden met een leer van Gods vrijheid en van Gods heerschappij over het heelal, over de hele schepping. De leer van de predestinatie benadrukt opnieuw dat God alleen Heer is.

In de tweede plaats fungeert de leer van de predestinatie voor ons vandaag de dag, net zo goed als voor Luther en Calvijn, als waarborg voor de leer van de rechtvaardiging uit genade. Ik denk dat onze ervaring is dat het geloof komt als een gave van God; wij begrijpen dat God tot ons komt met Gods genade, waarop wij alleen met dankbaarheid kunnen antwoorden. En de gereformeerde predestinatie is een manier om te zeggen dat God het initiatief heeft genomen om ons deze gaven te geven.

Ten derde denk ik dat wij, net als de reformatoren, deze doctrine kunnen zien als een bron van zekerheid over Gods liefde voor ons. Het is een leer die ons vertrouwen geeft als we voor God staan als vergeven zondaars.

Ten slotte moeten we de leer zien zoals de Reformatoren dat deden als onderdeel van een leer van de voorzienigheid: God geeft om alles wat Hij geschapen heeft, en God heeft een doel voor ieder mens die geschapen is.

Diegenen van ons die tot geloof geroepen zijn, kunnen dankbaar zijn voor Gods initiatief om zo genadig met ons om te gaan. Maar de meeste hedendaagse presbyterianen zijn terughoudend om te veronderstellen dat wij iets weten over Gods doel voor hen die het geloof lijken te hebben afgewezen. Wij vinden het gevaarlijk om voorbij het mysterie van de predestinatie te gaan en te proberen te verklaren wat God niet heeft geopenbaard.

De hele geschiedenis van de theologie weerspiegelt spanning in het relateren van een bijbels concept van roeping of verkiezing of predestinatie aan een even bijbelse doctrine van menselijke verantwoordelijkheid. De gereformeerde traditie heeft gesteld dat zondaars verantwoordelijk zijn voor hun zondige daden, ook al zijn zij niet in staat zich daarvan af te keren zonder de gave van Gods genade. Maar zij heeft ook benadrukt dat Gods genade de wil omvormt zodat deze vrijelijk Gods wil kan gehoorzamen, zij het niet volmaakt.

De christen is daarom verantwoordelijk voor het vinden van Gods wil en het leven in overeenstemming daarmee. Wij zijn vrij om God te gehoorzamen. Wij moeten theologisch blijven werken aan het verband tussen Gods roeping of voorbestemming en de menselijke verantwoordelijkheid.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk in het septembernummer 1985 van Presbyterian Survey (nu Presbyterians Today).