Vruchtbaarheid is het fysiologische vermogen van een vrouw, man of paar om zich voort te planten, d.w.z. om een levende geboorte te produceren. Tenzij beide partners vruchtbaar zijn, kan er geen geboorte plaatsvinden. Vruchtbaarheid daarentegen is het feitelijke voortplantingsvermogen van een individu, een paar of een groep. Veel verwarring is het gevolg van het feit dat in het Frans en andere Romaanse talen de betekenissen van vruchtbaarheid en vruchtbaarheid zijn omgedraaid; zo is het Franse fécondité gelijk aan het Engelse fertility en het Franse fertilité gelijk aan het Engelse fecundity. Ook Engelstalige artsen gebruiken fertility om fecundity te betekenen. Verwarring bestaat ook omdat demografen vruchtbaarheid hebben gedefinieerd als het vermogen om zich voort te planten, maar vruchtbaar hebben gedefinieerd als het vermogen om kinderen te verwekken, en vruchtbaarheid als de kans per cyclus op bevruchting, ongeacht of die zwangerschap tot een levende geboorte leidt.

Waar vruchtbaarheid rechtstreeks kan worden waargenomen en gemeten, kan vruchtbaarheid dat niet. Demografen, statistici en epidemiologen hebben technieken ontwikkeld om indirect de incidentie van steriliteit (het onvermogen om een levende geboorte te produceren) te schatten, om direct de incidentie van foetaal verlies te schatten, en om de kans op conceptie per cyclusdag van geslachtsgemeenschap te schatten. De metingen van steriliteit, vruchtbaarheid en conceptiewaarschijnlijkheid hebben noodzakelijkerwijs betrekking op een paar en niet op een individu.

Logisch gezien hangt vruchtbaarheid af van een opeenvolging van gebeurtenissen. De vrouw moet een eicel produceren die bevrucht kan worden, de man moet sperma produceren dat de eicel kan bevruchten, de bevruchting moet plaatsvinden, de bevruchte eicel moet overleven om zich in de baarmoeder te innestelen, en als de innesteling eenmaal heeft plaatsgevonden, moet de zwangerschap uitmonden in een levende geboorte. Het welslagen van dit proces kan door vele factoren worden beïnvloed.

Leeftijd

De vruchtbaarheid varieert bij individuen en paren van een bepaalde leeftijd. De vruchtbaarheid van groepen neemt af met

FIGUUR 1

de leeftijd van vrouwen, omdat steeds meer vrouwen onvruchtbaar worden omdat ze niet zwanger kunnen worden en door foetaal verlies. Deze toename is bescheiden tot de leeftijd van 30 jaar en neemt daarna sterk toe totdat vrijwel alle vrouwen steriel zijn rond de leeftijd van 50 jaar. Het is aannemelijk dat de vruchtbaarheid van individuele vrouwen ook daalt met de leeftijd, hoewel die daling waarschijnlijk minder uitgesproken zal zijn voordat een vrij snel verlies van voortplantingscapaciteit wordt ervaren. Bij mannen daarentegen lijkt de vruchtbaarheid pas ver na de leeftijd van 50 jaar af te nemen. Het risico van foetaal verlies neemt pas met de leeftijd toe vanaf halverwege de 30e of begin 40e levensjaar. Er bestaat een aanzienlijke heterogeniteit in het risico van foetaal verlies – sommige vrouwen zijn zeer vatbaar en andere niet – en daardoor ontstaat heterogeniteit in de vruchtbaarheid.

Gesprek en zwangerschapsgerelateerde factoren

Bij ovulerende vrouwen die geslachtsgemeenschap hebben, hangt het van de frequentie en het tijdstip van het geslachtsgemeenschap af of een bepaalde cyclus tot een zwangerschap zal leiden. Als de geslachtsgemeenschap niet plaatsvindt in een vrij nauw tijdsbestek dat zich uitstrekt van vijf dagen voor de ovulatie tot de dag van de ovulatie, dan is de kans op zwangerschap bijzonder klein (figuur 1).

Hoe vaker de geslachtsgemeenschap binnen dit tijdsbestek plaatsvindt, hoe groter de kans op zwangerschap; de maximale kans is echter verrassend klein, slechts ongeveer 40 procent. (De maximale kans op conceptie van één enkele geslachtsgemeenschap die optimaal getimed is binnen een cyclus is ongeveer 30 procent). Deze kans op conceptie per cyclus, technisch bekend als fecundabiliteit (geïntroduceerd door de Italiaanse demograaf en statisticus Corrado Gini in 1924), kan rechtstreeks worden geschat zonder verwijzing naar de kans op conceptie per cyclusdag bij regelmatig menstruerende vrouwen die geen anticonceptie gebruiken; een typische waarde zou ongeveer 20 procent zijn bij jonge vrouwen. Zelfs wanneer het tijdstip en de frequentie van de geslachtsgemeenschap constant worden gehouden, kan de vruchtbaarheid worden verminderd door zowel onvrijwillige als vrijwillige factoren. De vruchtbaarheid wordt verminderd door onregelmatige ovulatie rond de menarche en de menopauze, door borstvoeding (zowel omdat de ovulatie wordt onderdrukt als – wanneer de ovulatie wordt hervat – omdat de kans op een succesvolle innesteling afneemt), door roken, door de seksueel overdraagbare infecties chlamydia en gonorroe (als gevolg van littekenvorming in de eileiders), door zware lichamelijke activiteit bij vrouwen, door extreme ondervoeding, waarschijnlijk naarmate de vrouwen ouder worden (in ieder geval boven de 40 jaar), en door het gebruik van anticonceptie. Wereldwijd zou de belangrijkste hiervan anticonceptie zijn in landen waar opzettelijke geboortebeperking wijdverbreid is. Wanneer dit niet het geval is, kan borstvoeding een belangrijke factor zijn die de vruchtbaarheid vermindert. Electieve abortus vermindert de vruchtbaarheid wereldwijd in veel sterkere mate dan foetaal verlies.

Seksueel overdraagbare aandoeningen

Seksueel overdraagbare infecties hebben in bepaalde bevolkingsgroepen grote gevolgen voor de vruchtbaarheid (en de vruchtbaarheid). Syfilis is een belangrijke oorzaak van foetaal verlies bij vrouwen met primaire of secundaire infecties en kan een belangrijke factor zijn die bijdraagt tot de lage vruchtbaarheid bij bepaalde stammen in Burkina Faso en de Centraal-Afrikaanse Republiek. Onbehandelde bekkenontstekingsziekten veroorzaakt door chlamydia en gonorroe zijn een belangrijke oorzaak van littekenvorming in de eileiders en onvruchtbaarheid. De lage vruchtbaarheid in Centraal-Afrika (een gordel die zich uitstrekt van de westkust van Kameroen en Gabon via Noord-Congo tot het zuidwesten van Soedan) in de jaren 1950 en 1960 werd toegeschreven aan een hoge prevalentie van gonorroe, lang voordat de bijkomende rol van chlamydia werd erkend. In Afrika ten zuiden van de Sahara zijn gonorroe en chlamydia nog steeds veel voorkomende infecties. Gapers en pinta, die wijdverspreid zijn in equatoriale gebieden, zijn weliswaar niet seksueel overdraagbaar, maar zijn nauw verwant aan syfilis en kunnen ook met penicilline worden behandeld. Massale penicillinecampagnes tegen gonorroe (Nieuw-Guinea), gaap (Martinique), en gaap en pinta (Kameroen, Burkina Faso, Congo, en Zambia) werden gevolgd door een aanzienlijke stijging van de vruchtbaarheid. Het is mogelijk dat een betere diagnose en behandeling van seksueel overdraagbare infecties in Afrika ten zuiden van de Sahara als onderdeel van AIDS-preventieprogramma’s ook tot een hogere vruchtbaarheid zal leiden.

Voeding

Een verband tussen voeding en vruchtbaarheid is gepostuleerd als een relatief eenvoudige verklaring voor variaties in de huwelijksvruchtbaarheid bij bevolkingsgroepen die geen anticonceptie gebruiken. Er wordt gesuggereerd dat hoe lager de voedingsstatus van een bevolking is, hoe lager de vruchtbaarheid en dus ook de vruchtbaarheid. Chronische ondervoeding leidt waarschijnlijk tot een vertraging van de menarche, maar de vermindering van de vruchtbaarheid bij adolescenten ten gevolge van die vertraging zal waarschijnlijk geen belangrijk effect hebben op de vruchtbaarheid. Wanneer de voedselvoorraden zo schaars zijn dat er regelrechte hongersnood en uithongering optreedt, nemen de vruchtbaarheid en dus ook de vruchtbaarheid sterk af. Maar wanneer de ondervoeding chronisch is en de voedselinname boven het hongerniveau ligt, lijkt er geen belangrijk verband tussen voeding en vruchtbaarheid te bestaan.

De toekomst

In de niet zo verre toekomst zou het gebruik van de huidige en nieuwe technologieën in de voortplantingsbiologie en de genetica de hierboven beschreven situaties sterk kunnen wijzigen, waardoor de onvruchtbare vruchtbaar zou worden.

Zie ook: Vruchtbaarheid, Leeftijdspatronen van; Vruchtbaarheid, Proximate Determinants of; Onvruchtbaarheid; Natuurlijke vruchtbaarheid; Spontane abortus.

bibliografie

Bongaarts, John, en Robert G. Potter. 1983. Vruchtbaarheid, biologie en gedrag. New York: Academic Press.

Leridon, Henri. 1977. Menselijke vruchtbaarheid: The Basic Components. Chicago: The University of Chicago Press.

Menken, Jane, James Trussell, and Ulla Larsen. 1986. “Age and Infertility.” Science 233(4771): 1389-1394.

Pressat, Roland. 1985. The Dictionary of Demography, ed. Christopher Wilson. Oxford: Basil Blackwell.

Silver, Lee M. 1998. Remaking Eden: How Genetic Engineering and Cloning Will Transform the American Family. New York: Avon Books.

Trussell, James, en Chris Wilson. 1985. “Sterility in a Population with Natural Fertility. Population Studies 39: 269-286.

Weinberg, Clarise R., Beth C. Gladden, and Allen J. Wilcox. 1994. “Models Relating the Timing of Intercourse to the Probability of Conception and the Sex of the Baby. Biometrics 50: 358-367.

James Trussell