Virtueel iedereen die seksueel geweld of seksuele intimidatie heeft overleefd, weet hoe pijnlijk victim-blaming kan zijn. Overlevenden wordt vaak gevraagd wat ze aanhadden, wat ze deden om de dader “aan te moedigen”, of zelfs waarom ze niet meer teruggevochten hebben.

Ondanks de recente opkomst van de #MeToo-beweging blijft victimblaming een hardnekkig probleem.

Het kan zelfs hardnekkiger zijn dan iemand van ons had gedacht. Dat komt omdat de neiging om het slachtoffer de schuld te geven op een heel basaal niveau in de menselijke geest is geprogrammeerd. Vraag jezelf eens af of de slachtoffers van een misdrijf of ongeluk iets hebben gedaan om zichzelf in te stellen op hun tragedie? Slachtoffer-blaming hoeft niet in te houden dat overlevenden ervan worden beschuldigd hun eigen ongeluk te hebben veroorzaakt. Het kan ook gaan om de simpele gedachte dat je voorzichtiger had moeten zijn, wat impliceert dat de tragedie op zijn minst gedeeltelijk hun schuld was. Toen er onlangs werd ingebroken in het huis van mijn buurman, kwam ik in de verleiding hem daarvan de schuld te geven. Aangezien het misdrijf op klaarlichte dag plaatsvond, was ik er aanvankelijk van overtuigd dat hij iets moest hebben gedaan om het uit te lokken. Misschien had hij vijanden gemaakt. Misschien was de inbraak opzettelijk tegen hem gericht. Misschien had hij gewoon niet de juiste voorzorgsmaatregelen genomen om zijn huis te beschermen. Deze verklaring gaf me veel troost, want het betekende dat mijn huis veilig was.

Onze neiging om het slachtoffer de schuld te geven, is natuurlijk niet iets waar we trots op moeten zijn. Het marginaliseert de overlevende, minimaliseert de criminele daad, en maakt mensen minder geneigd om naar voren te komen en te melden wat hen is overkomen. Om deze redenen is het belangrijk om de psychologische wortels van slachtofferblaming te begrijpen, zodat we kunnen helpen het te voorkomen.

Hoewel sommige gevallen van slachtofferblaming ongetwijfeld voortkomen uit onwetendheid, gemeenheid, of een zelfvoldaan gevoel van superioriteit, kan er een andere, nog belangrijkere oorzaak zijn. Meer bepaald geloven psychologen dat onze neiging om het slachtoffer de schuld te geven paradoxaal genoeg kan voortkomen uit een diepe behoefte om te geloven dat de wereld goed en rechtvaardig is. Om te begrijpen hoe dit mogelijk is, is het belangrijk te bedenken hoe wij mensen de wereld om ons heen begrijpen. Dagelijks worden we gebombardeerd met nieuws over behoorlijk enge gebeurtenissen. Een korte blik op de belangrijkste nieuwsberichten van vrijwel elke dag onthult een menagerie van schietpartijen, terroristische aanslagen en oorlog, om nog maar te zwijgen van inbraken, ongelukken en persoonlijke misdrijven. Als we echt rationele wezens waren, zouden we ons doodsbang voelen. Deze gebeurtenissen kunnen ons immers overkomen.

Dus, als u niet doodsbang bent, vraag uzelf dan af waarom.

Als u bent zoals de meeste mensen, is uw antwoord waarschijnlijk iets als: “omdat het mij niet zal overkomen.” Maar waarom zou het niet? Waarom zou u niet kwetsbaar zijn voor dezelfde gebeurtenissen als ieder ander?

Volgens de psychologe Ronnie Janoff-Bulman van de Universiteit van Massachusetts geloven we zo gemakkelijk in onze persoonlijke onkwetsbaarheid vanwege wat zij ons “positieve, veronderstellende wereldbeeld” noemt. Op een bepaald niveau geloven de meesten van ons dat de wereld in principe goed is, dat goede dingen gebeuren met goede mensen, en dat wij, gelukkig, goede mensen zijn. Met andere woorden, we geloven dat de wereld over het algemeen rechtvaardig en eerlijk is.

De meesten van ons hebben deze overtuigingen al op jonge leeftijd meegekregen, ongeveer op hetzelfde moment dat we leerden geloven in de Kerstman en de tandenfee. Maar in tegenstelling tot ons geloof in deze mythische barmhartige Samaritanen, geven we ons rooskleurige wereldbeeld niet helemaal op als we volwassen worden. We zijn niet dom, natuurlijk. Op een bewust niveau, weten we allemaal dat slechte dingen goede mensen overkomen. Maar ondanks dit oppervlakkige besef beweert Janoff-Bulman dat de meesten van ons zich op een dieper niveau nog steeds vastklampen aan het geloof dat de wereld in principe eerlijk is. Daarom hebben we gezegdes als: “Boontje komt om zijn loontje”, “Je kippen komen thuis om te kakelen” en “Je oogst wat je zaait.”

• Het belang van vergeving
• Zoek een therapeut bij mij in de buurt

Ondanks de waanideeën die deze overtuigingen oproepen, moeten we blij zijn dat we ze hebben. Stel je eens voor hoe vreselijk het leven zou zijn als we echt dachten dat de wereld gevaarlijk en oneerlijk was, en dat we geen goede mensen waren. Onze positieve overtuigingen helpen ons te functioneren en gelukkig te leven in een wereld die vaak ronduit beangstigend kan zijn.

Dus vechten de hersenen hard om ze in stand te houden.

Volgens baanbrekend onderzoek van psycholoog Melvin Lerner kan onze behoefte om een geloof in een rechtvaardige wereld in stand te houden, debet zijn aan onze neiging om slachtoffers de schuld te geven. Als iemand die veel op ons lijkt iets ergs overkomt, vormt dat een bedreiging voor ons geloof dat de wereld rechtvaardig is. Als die persoon het slachtoffer kan worden van verkrachting, aanranding, beroving of aanval, kunnen wij dat misschien ook. Dus, om onszelf te troosten bij dit verontrustende besef en ons rooskleurige wereldbeeld te handhaven, scheiden we ons psychologisch van het slachtoffer. We vragen ons af of hij of zij iets heeft gedaan om de tragedie uit te lokken. Misschien droeg die overlevende van seksueel geweld wel provocerende kleding. Misschien was het slachtoffer van de schietpartij betrokken bij bende-activiteiten. Misschien had mijn buurman die inbraak uitgenodigd door met de verkeerde mensen om te gaan. Als dit het geval is, zeggen we tegen onszelf, dan zal het mij niet overkomen. De wereld is tenslotte rechtvaardig.

Dit is niet alleen speculatie. In een klassiek experiment, gepubliceerd in het Psychological Bulletin, leverden Lerner en zijn collega Carolyn Simmons het bewijs voor deze verklaring van slachtoffer-blaming. In hun studie werd een grote groep vrouwen gevraagd om via een videomonitor te kijken hoe een andere persoon een reeks schijnbaar pijnlijke elektrische schokken kreeg. De vrouwen geloofden dat ze keken naar een experiment in menselijk leren, waarbij de persoon op het scherm de schokken kreeg als straf voor haar fouten in een woord-herinneringsopdracht. Hoewel hen werd voorgehouden dat het slachtoffer een andere deelneemster was zoals zijzelf, was de persoon in werkelijkheid een acteur, zodat niemand echt werd geschaad in het experiment. Het is niet verrassend dat alle deelnemers aanvankelijk van streek waren door het lijden van het slachtoffer. Maar hier wordt het experiment een beetje ingewikkelder: Sommige deelnemers kregen de kans om het slachtoffer te compenseren door te stemmen om haar fouten niet langer te bestraffen met schokken, maar haar in plaats daarvan te belonen met geld wanneer ze de antwoorden juist had. Dat wil zeggen, zij kregen de kans om de rechtvaardigheid te herstellen, om de wereld weer goed te maken. Een tweede groep deelnemers kreeg die kans niet; hen werd gevraagd gewoon toe te kijken hoe het slachtoffer herhaaldelijk schokken kreeg, zonder enige mogelijkheid om de situatie te verhelpen.

Daarna werd alle deelnemers gevraagd hun mening over het slachtoffer te geven. De resultaten onthulden opvallende verschillen tussen de twee groepen: Degenen die de kans kregen om gerechtigheid te herstellen, zeiden dat ze het slachtoffer als een goed mens zagen. Degenen die alleen maar moesten toekijken hoe de onrechtvaardige situatie zich ontvouwde, minachtten het slachtoffer en zagen haar als iemand die haar lot verdiende. Met andere woorden, omdat zij niet in staat waren daadwerkelijk gerechtigheid te bewerkstelligen, beschermden zij hun opvatting dat de wereld een eerlijke plaats was door te gaan geloven dat het slachtoffer op de een of andere manier geen goed mens moest zijn. Als zij de schokken verdiende, konden zij zichzelf wijsmaken, dan was de wereld nog steeds rechtvaardig.

Dus, onze neiging om het slachtoffer de schuld te geven is uiteindelijk zelfbeschermend. Het stelt ons in staat ons rooskleurige wereldbeeld te handhaven en onszelf gerust te stellen dat ons niets ergs zal overkomen. Het probleem is dat het welzijn van een ander wordt opgeofferd aan ons eigen welzijn. Het gaat voorbij aan de realiteit dat daders verantwoordelijk zijn voor misdaden en geweld, niet slachtoffers.

Gelukkig genoeg is victim blaming niet onvermijdelijk. Volgens onderzoek van David Aderman, Sharon Brehm, en Lawrence Katz, kan het tegengif verrassend eenvoudig zijn: empathie. Zij herhaalden het experiment van Lerner en Simmons, maar veranderden lichtjes de instructies voor de deelnemers. In plaats van hen simpelweg te laten toekijken hoe het slachtoffer geschokt wordt, vroegen zij de deelnemers zich voor te stellen hoe zij zich zouden voelen als zij hetzelfde zouden meemaken. Deze simpele verandering was genoeg om een empathische reactie teweeg te brengen, waardoor deelnemers niet langer de neiging hadden om het slachtoffer de schuld te geven. Dit is niet het enige onderzoek dat de kracht van empathie aantoont. In een recenter onderzoek vulden studenten een reeks psychologische tests in, waarbij onder andere hun empathisch vermogen werd gemeten. De resultaten toonden aan dat mensen met meer empathie overlevenden van verkrachting positiever beoordeelden, terwijl mensen met minder empathie overlevenden negatiever beoordeelden.

Dus, als we er niet aan twijfelen, kan onze behoefte om het gevoel te hebben dat we in een veilige en rechtvaardige wereld leven, ertoe leiden dat we conclusies trekken waar we niet trots op zijn. Niemand van ons wil de schuld geven waar hij niet verdiend is. Niemand van ons wil onschuldige slachtoffers opnieuw traumatiseren. En niemand van ons wil de daders een vrijbrief geven.

De volgende keer dat we ons afvragen of een slachtoffer schuld heeft aan zijn of haar eigen tragedie, moeten we onszelf eens afvragen: Hoe zou ik me voelen in de plaats van die persoon? Alleen door empathie te tonen in plaats van ons af te sluiten in schuld, kunnen we echt een rechtvaardige wereld tot stand brengen.

Ik ben professor in de psychologie aan de Santa Clara University. Luister naar mijn podcast, “Psychologie in 10 minuten,” op SoundCloud, iTunes, of waar u ook uw podcasts vandaan haalt.