“De wetenschap is tegelijkertijd de meest bevragende en . . sceptische activiteit en ook de meest vertrouwensvolle,” zei Arnold Relman, voormalig redacteur van het New England Journal of Medicine, in 1989. “Het is intens sceptisch over de mogelijkheid van fouten, maar volledig vertrouwend over de mogelijkheid van fraude. “1 Nooit is dit meer waar geweest dan over het Lancet artikel uit 1998 dat een verband suggereerde tussen het mazelen, bof en rode hond (MMR) vaccin en een “nieuw syndroom” van autisme en darmziekten.De wetenschappelijke beperkingen van het artikel, geschreven door Andrew Wakefield en 12 anderen, waren duidelijk toen het in 1998 verscheen.2 3 Toen de daaropvolgende vaccinatieangst een hoge vlucht nam, wezen critici er al snel op dat het artikel een kleine reeks gevallen betrof zonder controles, dat er een verband was tussen drie veel voorkomende aandoeningen, en dat het gebaseerd was op herinneringen en overtuigingen van de ouders.4 In het daaropvolgende decennium werd in epidemiologische studies consequent geen bewijs gevonden voor een verband tussen het MMR-vaccin en autisme.5 6 7 8 Tegen de tijd dat het artikel 12 jaar later uiteindelijk werd ingetrokken,9 na een forensische ontleding tijdens de langste hoorzitting ooit van de General Medical Council (GMC) over de geschiktheid voor het uitoefenen van een beroep,10 konden maar weinig mensen ontkennen dat het zowel wetenschappelijk als ethisch gezien fataal onjuist was. Maar er was de ijverige scepsis van één man voor nodig, die buiten de geneeskunde en de wetenschap stond, om aan te tonen dat het document in feite een uitgebreide fraude was.

In een serie artikelen die deze week van start gaat, en zeven jaar nadat hij voor het eerst de MMR-angst onderzocht, laat journalist Brian Deer nu de omvang van Wakefield’s fraude zien en hoe deze werd gepleegd (doi:10.1136/bmj.c5347). Op basis van interviews, documenten en gegevens die openbaar zijn gemaakt tijdens de GMC hoorzittingen, laat Deer zien hoe Wakefield talrijke feiten over de medische geschiedenis van patiënten veranderde om zijn bewering dat hij een nieuw syndroom had geïdentificeerd te staven; hoe zijn instelling, het Royal Free Hospital en de Medical School in Londen, hem steunde toen hij de daaropvolgende MMR paniek probeerde uit te buiten voor financieel gewin; en hoe hoofdrolspelers nalieten een grondig onderzoek in het algemeen belang in te stellen toen Deer voor het eerst zijn bezorgdheid uitte.11

Deer publiceerde zijn eerste onderzoek naar Wakefield’s artikel in 2004.12 Dit bracht de mogelijkheid aan het licht van onderzoeksfraude, onethische behandeling van kinderen, en Wakefield’s belangenverstrengeling door zijn betrokkenheid bij een rechtszaak tegen fabrikanten van het MMR-vaccin. Voortbouwend op deze bevindingen startte het GMC een eigen procedure die zich richtte op de vraag of het onderzoek ethisch verantwoord was. Maar terwijl het tuchtcollege de medische dossiers van de kinderen in het openbaar bestudeerde, vergeleek Deer deze met wat in de Lancet was gepubliceerd. Hij richtte zich nu op de vraag of het onderzoek waarheidsgetrouw was.

Het Office of Research Integrity in de Verenigde Staten definieert fraude als fabricatie, vervalsing of plagiaat.13 Deer ontdekte duidelijk bewijs van vervalsing. Hij ontdekte dat geen van de 12 gevallen die in het Lancet artikel uit 1998 werden vermeld, vrij was van onjuiste voorstellingen of niet openbaar gemaakte wijzigingen, en dat in geen enkel geval de medische dossiers volledig in overeenstemming konden worden gebracht met de beschrijvingen, diagnoses of geschiedenissen die in het blad waren gepubliceerd.

Wie pleegde deze fraude? Er is geen twijfel mogelijk dat het Wakefield was. Is het mogelijk dat hij zich vergiste, maar niet oneerlijk was: dat hij zo incompetent was dat hij niet in staat was het project eerlijk te beschrijven, of zelfs maar een van de 12 gevallen van de kinderen nauwkeurig te rapporteren? Nee. Er moet heel wat denkwerk en inspanning zijn gestoken in het opstellen van het document om de door hem gewenste resultaten te bereiken: de discrepanties leidden allemaal in één richting; er was sprake van een grove misrapportage. Hoewel de omvang van de 217 dagen durende hoorzitting van de GMC extra aanklachten direct gericht op de fraude onmogelijk maakte, achtte het panel hem schuldig aan oneerlijkheid met betrekking tot de toelatingscriteria van de studie, de financiering ervan door de Legal Aid Board, en zijn verklaringen erover achteraf.14

Daarnaast heeft Wakefield ruimschoots de gelegenheid gekregen om ofwel de bevindingen van de studie te repliceren, ofwel te zeggen dat hij zich vergist had. Hij heeft geweigerd een van beide te doen. Hij weigerde zich aan te sluiten bij 10 van zijn coauteurs in het intrekken van de interpretatie van het artikel in 2004,15 en heeft herhaaldelijk ontkend ook maar iets verkeerd te hebben gedaan. In plaats daarvan blijft hij, hoewel hij nu in ongenade is gevallen en van zijn klinische en academische geloofsbrieven is ontdaan, zijn standpunten verdedigen.16

Terwijl gaat de schade aan de volksgezondheid door, aangewakkerd door onevenwichtige berichtgeving in de media en een ineffectieve reactie van de overheid, onderzoekers, tijdschriften en de medische beroepsgroep.17 18 Hoewel de vaccinatiegraad in het Verenigd Koninkrijk zich enigszins heeft hersteld van het dieptepunt van 80% in 2003-4,19 ligt deze nog steeds onder het niveau van 95% dat door de Wereldgezondheidsorganisatie wordt aanbevolen om kudde-immuniteit te waarborgen. In 2008 werd mazelen voor het eerst in 14 jaar endemisch verklaard in Engeland en Wales.20 Honderdduizenden kinderen in het Verenigd Koninkrijk zijn momenteel onbeschermd als gevolg van de bofangst, en de strijd om het vertrouwen van ouders in het vaccin te herstellen is nog gaande.

Een eventueel effect van de bofangst op de incidentie van bof blijft twijfelachtig. Bij epidemieën in het VK, de VS en Nederland lag de piekprevalentie bij 18- tot 24-jarigen, van wie 70-88% ten minste één dosis van het MMR-vaccin had gekregen.21 22 Eventuele gevolgen van een daling in de vaccinatiegraad na 1998 zullen wellicht pas duidelijk worden wanneer de getroffen cohorten kinderen de adolescentie bereiken. Een aanwijzing komt van een uitbraak op een school in Essen, Duitsland, die werd bezocht door kinderen van wie de ouders tegen vaccinatie waren. Van de 71 met de bof besmette kinderen waren er 68 niet ingeënt.23

Maar misschien even belangrijk als het effect van de paniek op besmettelijke ziekten is de energie, emotie en geld die zijn weggeleid van pogingen om de werkelijke oorzaken van autisme te begrijpen en hoe kinderen en gezinnen die ermee leven te helpen.24

Velen kunnen harde lessen trekken uit deze zeer schadelijke saga. In de eerste plaats voor de coauteurs. Het GMC-panel was duidelijk over het feit dat Wakefield de enige was die de definitieve versie van het artikel schreef. Zijn coauteurs lijken zich niet bewust te zijn geweest van wat hij deed onder de dekmantel van hun namen en reputaties. Zoals het GMC-panel hoorde, wisten zij zelfs niet welk kind welk kind was in de geanonimiseerde tekst en tabellen van het artikel. Dit pleit hen echter niet vrij. Hoewel er slechts twee (John Walker-Smith en Simon Murch) door de GMC in staat van beschuldiging werden gesteld, en slechts één, de hoofdauteur van het artikel Walker-Smith, schuldig werd bevonden aan wangedrag, hebben zij allen hun plichten als auteur verzaakt. De voldoening die men put uit het feit dat men zijn CV kan aanvullen, mag nooit de verantwoordelijkheid wegnemen om zich ervan te vergewissen dat men niet heeft deelgenomen aan of zich niet heeft laten misleiden door fraude. Dit betekent dat coauteurs de brongegevens van studies grondiger moeten controleren dan velen nu doen – of anders in een verklaring precies moeten beschrijven voor welke delen van de brongegevens zij verantwoordelijkheid nemen.

Ten tweede moeten ethische onderzoekscommissies niet alleen voorstellen kritisch bekijken, maar ook systemen hebben om te controleren of wat is gedaan ook is wat was toegestaan (met een controlespoor voor eventuele wijzigingen) en werken met een bestuursprocedure die sancties kan opleggen als bij een eventuele publicatie blijkt dat dit niet het geval was. Ten slotte zijn er lessen te leren voor het Royal Free Hospital, de Lancet en de bredere wetenschappelijke gemeenschap. Deze zullen in komende artikelen aan de orde komen.

Wat te denken van de andere publicaties van Wakefield? In het licht van deze nieuwe informatie moeten vraagtekens worden geplaatst bij hun waarheidsgehalte. Ervaringen uit het verleden leren ons dat wangedrag bij onderzoek zelden op zichzelf staat.25 In de loop der jaren hebben de BMJ en haar zusterbladen Gut en Archives of Disease in Childhood een aantal artikelen, waaronder brieven en samenvattingen, van Wakefield en collega’s gepubliceerd. Wij hebben de vice-provoost van de UCL, John Tooke, die nu verantwoordelijk is voor Wakefield’s voormalige instelling, geschreven met het verzoek een onderzoek in te stellen naar al zijn werk om te beslissen of nog meer artikelen moeten worden ingetrokken.

Het artikel in de Lancet is uiteraard ingetrokken, maar wegens veel geringer wangedrag dan nu het geval is. In de intrekkingsverklaring wordt melding gemaakt van de bevindingen van de GMC dat de patiënten niet opeenvolgend waren doorverwezen en dat de studie niet ethisch was goedgekeurd, wat de deur openlaat voor degenen die willen blijven geloven dat de wetenschap, hoe gebrekkig die ook was, nog steeds overeind staat. We hopen dat het frauduleus verklaren van het artikel die deur voorgoed zal sluiten.