Het laten gelden van de rechterlijke macht en zijn macht wordt gerechtelijk activisme genoemd. Het wordt ook wel omschreven als een overactieve rechterlijke macht. Enkele markante zaken waarin rechterlijk activisme naar voren komt, zijn Keshvanand Bharati Vs. Kesala, Minerva Mills Vs. Union of India, India of Gaudlis Vs. Raj Naraian & SP Vs. Union of India enz.
De actieve rol van de Indiase rechterlijke macht, met name die van het Hooggerechtshof, wordt zowel binnen als buiten India gewaardeerd. De onafhankelijkheid die door de grondwettelijke bepalingen ten gunste van de rechterlijke macht is gewaarborgd en die vervolgens door de rechterlijke interpretatie is versterkt, heeft zeker bijgedragen tot de huidige status van de Indiase rechterlijke macht. Toch bestaan er op het gebied van rechterlijk activisme ook een aantal misvattingen die moeten worden begrepen om de activistische rol van de rechterlijke macht in India beter te kunnen waarderen.
Public Interest Litigation (PIL) heeft rechterlijk activisme in India mogelijk gemaakt. Voordat de rechtbank een zaak ter berechting aanvaardt, moet zij ervan overtuigd zijn dat de persoon die haar benadert voldoende belang bij de zaak heeft. De test is of de indiener van het verzoekschrift locus standi heeft om de vordering in te stellen. Dit is bedoeld om onnodige geschillen te voorkomen. De rechtsleer dat niemand anders dan de benadeelde persoon zich tot de rechter kan wenden voor een rechtsmiddel, hield het veld zowel met betrekking tot privaatrechtelijke als publiekrechtelijke vonnissen, totdat zij door de PIL-golf ten val werd gebracht.
De PIL, die een uiting is van rechterlijk activisme, heeft een nieuwe dimensie toegevoegd aan de betrokkenheid van de rechterlijke macht bij het openbaar bestuur. De kwestie van de locus standi en de procedurele complexiteit zijn op de achtergrond geraakt bij de zaken die via de PIL voor de rechter worden gebracht.
In het begin was de PIL alleen bedoeld om het lot te verbeteren van de minder bevoorrechte delen van de samenleving, die door hun armoede en onwetendheid niet in staat waren om hun recht te halen, en daarom mocht ieder lid van de samenleving een zaak aanspannen om passende aanwijzingen te krijgen.
Dientengevolge werden de verwachtingen van het publiek hooggespannen en werden er steeds meer eisen gesteld aan de rechtbanken om het bestuur te verbeteren door het geven van passende aanwijzingen om de naleving van wettelijke en grondwettelijke voorschriften te waarborgen. Beginnend met de Ratlam Gemeente-zaak had de PIL een grote verscheidenheid aan oorzaken bereikt.
De zaak-Golak Nath is ook een voorbeeld van rechterlijk activisme in die zin dat het Hooggerechtshof. Voor het eerst verklaarde het Hooggerechtshof met een meerderheid van 6 tegen 5, ondanks de eerdere uitspraak dat het Parlement in de uitoefening van zijn grondwettelijke bevoegdheid elke bepaling van de Grondwet kan wijzigen, dat de grondrechten zoals vastgelegd in Deel III van de Grondwet onveranderlijk zijn en dus buiten het bereik van de wijzigingsprocedure liggen.
De verklaring van het Hooggerechtshof dat het Indiase parlement niet bevoegd is om enige bepaling van Deel III van de Grondwet te wijzigen, werd het onderwerp van een zeer geanimeerde discussie.
Kesavananda Bharati had de controverse over de wijziging van enige bepaling van de Grondwet een begrafenis gegeven. Met een meerderheid van zeven tegen zes oordeelde het hof dat het Parlement krachtens artikel 368 onbetwistbaar de bevoegdheid heeft om elke bepaling in de Grondwet te wijzigen, maar dat de wijzigingsbevoegdheid zich niet uitstrekt tot wijziging van de basisstructuur van de Grondwet.
Een punt van kritiek dat we vaak horen over rechterlijk activisme is in naam van het interpreteren van de bepalingen van de Grondwet. De beschuldigingen zijn dat de rechterlijke macht deze zeer vaak herschrijft zonder dit uitdrukkelijk te verklaren. Daarbij veranderen sommige persoonlijke opvattingen van de rechters in rechtsbeginselen en grondwettelijke waarden.
Een ander punt van kritiek is dat in naam van het rechterlijk activisme de theorie van de scheiding der machten omver wordt geworpen en dat de rechterlijke macht het gezag van de wetgevende en de uitvoerende macht ondermijnt door zich op de voor hen gereserveerde gebieden te begeven.