Vulkanen worden vaak geclassificeerd aan de hand van hun grootte en vorm (zoals wordt beschreven in het hoofdstuk Vulkanische landvormen), maar ze kunnen ook worden geclassificeerd aan de hand van hun eruptieve gewoonten. Het type vulkaanuitbarsting dat optreedt speelt namelijk een belangrijke rol in de evolutie van een vulkanische landvorm, en vormt dus een belangrijk verband tussen eruptieve gewoonten en vulkanische structuur. In het algemeen kunnen erupties worden gecategoriseerd als uitbarstend of explosief. Effusieve erupties omvatten het uitstoten van basaltisch magma met een relatief lage viscositeit en een laag gasgehalte. Bij explosieve uitbarstingen is er over het algemeen sprake van magma dat viskeuzer is en een hoger gasgehalte heeft. Dergelijk magma wordt door explosieve gasexpansie tijdens een eruptie vaak in pyroklastische fragmenten uiteengeslagen.

In meer gedetailleerde classificatieschema’s op basis van de aard van de eruptie worden vulkanische activiteit en vulkanische gebieden gewoonlijk onderverdeeld in zes hoofdtypen, die schematisch zijn weergegeven in het diagram. Zij worden als volgt gerangschikt in volgorde van toenemende explosiviteit:

1. IJslands
2. Hawaiiaans
3. Stromboliaans
4. Vulkanisch
5. Peleean
6. Plinian

Het IJslandse type wordt gekenmerkt door uitstromingen van gesmolten basaltlava die stromen uit lange, parallelle spleten. Dergelijke uitstortingen bouwen vaak lavaplateaus.

Het Hawaiiaanse type is vergelijkbaar met het IJslandse type. In dit geval echter stroomt vloeibare lava uit de top van een vulkaan en uit radiale spleten om schildvulkanen te vormen, die vrij groot zijn en flauwe hellingen hebben.

Strombolische erupties omvatten gematigde uitbarstingen van expanderende gassen die klonters gloeiende lava uitwerpen in cyclische of bijna ononderbroken kleine erupties. Vanwege dergelijke kleine frequente uitbarstingen wordt de vulkaan Stromboli, gelegen op het eiland Stromboli voor de noordoostkust van Italië, wel de “vuurtoren van de Middellandse Zee” genoemd.

Het Vulkanische type, genoemd naar het eiland Vulcano in de buurt van Stromboli, gaat over het algemeen gepaard met gematigde explosies van gas beladen met vulkanische as. Dit mengsel vormt donkere, turbulente eruptiewolken die snel opstijgen en zich in kronkelige vormen uitbreiden.

Een Pelean eruptie gaat gepaard met explosieve uitbarstingen die pyroclastische stromen genereren, dichte mengsels van hete vulkanische fragmenten en gas die worden beschreven in het hoofdstuk Lava, gas en andere gevaren. Pelean-uitbarstingen zijn genoemd naar de verwoestende uitbarsting van de berg Pelée op het Caribische eiland Martinique in 1902. De vloeibare slurries die door deze uitbarstingen worden geproduceerd, zijn zwaarder dan lucht maar hebben een lage viscositeit en stromen met grote snelheden langs valleien en hellingen naar beneden. Als gevolg daarvan zijn ze uiterst destructief.

Het Plinische type is een intens gewelddadige vorm van vulkaanuitbarsting, zoals de uitbarsting van de Vesuvius in Italië in 79 n.Chr. die de beroemde Romeinse geleerde Plinius de Oudere doodde en door zijn neef, de historicus Plinius de Jongere, in een ooggetuigenverslag werd beschreven. Bij dit type uitbarsting veroorzaken gassen die uit gasrijk magma koken enorme en bijna onophoudelijke straalstromen die de magmageleiding doorboren en uiteenrijten. De opstuivende gassen en vulkanische fragmenten lijken op een gigantische raketstraal die verticaal omhoog wordt gericht. Plinische uitbarstingswolken kunnen tot in de stratosfeer opstijgen en worden soms gedurende meerdere uren ononderbroken geproduceerd. Blikseminslagen als gevolg van een opeenhoping van statische elektriciteit komen vaak voor in de buurt van Plinische aswolken, waardoor de uitbarsting nog angstaanjagender wordt.

Waarom zijn sommige vulkaanuitbarstingen zo explosief, terwijl andere zo spectaculair zijn, maar relatief ongevaarlijk? Bij het antwoord spelen ten minste vier factoren een rol: de hoeveelheid gas die in het magma is opgelost, de viscositeit van het magma, de decompressiesnelheid van het magma wanneer het naar de oppervlakte stijgt, en het aantal kernen waarop de gassen luchtbellen kunnen gaan vormen. Vulkanen die samenhangen met convergerende plaatranden (zie het hoofdstuk Vulkanisme en tektonische activiteit) hebben over het algemeen een hoog gasgehalte, en hun magma is zeer viskeus. Deze combinatie is explosief omdat de gassen niet gemakkelijk kunnen uitkoken; in plaats daarvan blijven zij opgekropt tot zij de druk bereiken waarbij zij het viskeuze magma in stukken blazen. De snelheid waarmee de druk afneemt, bepaalt ook de explosiviteit. Als het magma langzaam naar de oppervlakte beweegt, zullen de opgeloste gassen langzaam vrijkomen en kunnen ontsnappen. Tijdens de uitbarsting van Pinatubo in 1991 van het Pliniaanse type bewoog het magma zich vrij snel naar de oppervlakte, waardoor de meeste opgeloste gassen werden vastgehouden. Tenslotte wordt de snelheid waarmee gassen uit magma vrijkomen beïnvloed door het aantal kleine kristallen, die als kernen kunnen fungeren waar gasbellen zich beginnen te vormen. Bij Pinatubo bestond het magma voor de uitbarsting voor meer dan 40 procent uit kleine kristallen, terwijl bij de Hawaïaanse vulkanen Kilauea en Mauna Loa het percentage kleine kristallen in het magma zeer laag is (minder dan 5 procent).