Ajschylos (525 p.n.e.C.E. – 456 B.C.E.; grecki: Αἰσχύλος) był dramaturgiem starożytnej Grecji i najwcześniejszym z trzech największych greckich tragediopisarzy. Podobnie jak Sofokles i Eurypides, którzy nastąpili po nim, Ajschylos jest jedną z najważniejszych postaci w rozwoju dramatu w świecie zachodnim.

Jeśli Sofokles był dramaturgiem, którego głównym tematem było przeznaczenie, Ajschylos był dramaturgiem, który badał stosunek bogów do życia śmiertelników. Bardziej niż inni tragediopisarze, Ajschylos zajmował się rolą boskości, drogą do moralnej prawości i naturą sprawiedliwości. Jego najsłynniejszy cykl sztuk, Oresteja, wykorzystuje mit o rodzie Atreusza po wojnie trojańskiej, by wyjaśnić przejście od starożytnego prawa zemsty, lex talionis, do nowego systemu procesu sądowego z udziałem ławy przysięgłych. Postrzegane jest to jako mityczne przedstawienie jednego z ważnych punktów zwrotnych w rozwoju cywilizacji.

Na obawy Ajschylosa bez wątpienia miały wpływ jego własne burzliwe i moralnie zagmatwane czasy – republika ateńska właśnie rozpoczęła swój eksperyment z demokracją i stale była zagrożona uzurpacją przez lokalnych tyranów i obcych najeźdźców. Ajschylos nie tylko walczył o ateńską demokrację jako pisarz, ale także jako żołnierz – został ranny, broniąc Grecji w bitwie pod Maratonem – i później uznał swoje osiągnięcia jako żołnierza, a nie dramaturga, za swój największy wkład w historię.

Jako dramaturg, Ajschylos wniósł istotny wkład w dramatyczną formę sztuki. Był pierwszym dramaturgiem starożytnej Grecji, który włączył sceny z udziałem wielu aktorów. Przed jego pracą wszystkie greckie sztuki składały się z jednego aktora i chóru, który służył jako rodzaj narratora. Rozwój ten zapowiadał zwrot w kierunku postaci i pojedynczych aktorów, który stał się znakiem rozpoznawczym współczesnego teatru. Jego sztuki są uderzające, ponieważ tak bardzo przypominają nowoczesną koncepcję dramatu. Ojciec tragedii”, jak go nazwano, Ajschylos jest również ojcem dramatu opartego na postaciach jako całości.

Ajschylos stanowi ważny przykład tego, jak blisko sztuka uczestniczy w rozwoju człowieka. W przypadku Ajschylosa jego sztuki angażują pełen zakres ludzkich przemian, od boskiej natury relacji międzyludzkich, poprzez transformację polityczną, prawną i społeczną. Zapowiada to ogromną odpowiedzialność artystów, ponieważ ich dzieła nie tylko odzwierciedlają, ale wpływają na ludzkie kierunki na dobre i na złe.

Biografia

Urodzony w 525 r. p.n.e. w Eleusis w zachodniej Attyce, Ajschylos napisał swoje pierwsze sztuki w 498 r. p.n.e., ale jego najwcześniejszą zachowaną sztuką jest prawdopodobnie Persowie, wystawiona w 472 roku p.n.e. W 490 roku p.n.e. brał udział w bitwie pod Maratonem, a w 480 roku p.n.e. walczył w bitwie pod Salaminą. Salamina była tematem Persów, napisanych osiem lat później; obecnie powszechnie przyjmuje się, że Suplikanci, uważani niegdyś za najwcześniejszą zachowaną tragedię Ajschylosa (a zatem najwcześniejszą zachowaną pełną tragedię attycką), zostali napisani w ostatniej dekadzie jego życia, co czyni Persów jego najwcześniejszą tragedią.

Ajschylos często podróżował na Sycylię, gdzie patronował mu tyran Geli. W 458 roku p.n.e. podróżował tam po raz ostatni. Według legendy Ajschylos zginął w 456 roku p.n.e., gdy orzeł (lub raczej Lammergeier), myląc łysą koronę dramaturga z kamieniem, zrzucił mu na głowę żółwia (choć niektóre przekazy różnią się, twierdząc, że był to kamień zrzucony przez orła lub sępa, który prawdopodobnie pomylił jego łysą głowę z jajkiem ptaka nielotnego).

Inskrypcja na jego nagrobku mogła być napisana przez niego samego, ale nie wspomina o jego sławie teatralnej, upamiętniając jedynie jego osiągnięcia militarne. Brzmi on następująco:

Ten grób kurz Ajschylosa kryje,
Syn Euforiona i płodna duma Geli
Jak wypróbował swe męstwo, Maraton może powiedzieć
I długowłosi Medowie, którzy znali je aż za dobrze

(Anthologiae Graecae Appendix, vol. 3, Epigramma sepulcrale 17)

Dzieła

Dzieła Ajschylosa mają silny akcent moralny i religijny, koncentrując się na pozycji człowieka w kosmosie w odniesieniu do bogów, prawa boskiego i kary boskiej – szczególnie w trylogii Oresteja. Oprócz wartości literackiej jego dzieła, największym wkładem Ajschylosa do teatru było dodanie drugiego aktora do jego scen. Wcześniej akcja rozgrywała się między jednym aktorem a chórem greckim. Ten wynalazek – stworzenie partnera do dialogu – przypisał mu Arystoteles.

Ajschylos napisał około 76 sztuk, z których zachowało się tylko sześć:

• Persowie (472 p.n.e.) (Persai)
• Siedem przeciw Tebom (467 p.n.e.) (Hepta epi Thebas)
• The Suppliants (463 p.n.e.?) (Hiketides)
• Oresteia (458 p.n.e.)
  • Agamemnon
  • Odbieracze libacji (Choephoroi)
  • Eumenidy

Do istniejącego kanonu sztuk Ajschylosa należy siódma, Prometeusz związany. Przypisywana Ajschylosowi w starożytności, jest powszechnie uważana przez współczesnych badaczy za dzieło nieznanego dramatopisarza. Jedna z teorii głosi, że napisał ją Euforion, jeden z synów Ajschylosa, i wystawił jako dzieło swego ojca. Jej język jest znacznie prostszy niż ten, którym Ajschylos posługiwał się na ogół, pozbawiony skomplikowanej metafory i obrazowania. Jest bliższy stylowi Sofoklesa (choć nie sugeruje się, że Sofokles jest jego autorem); jego wrogość wobec postaci Zeusa jest całkowicie sprzeczna z religijnymi poglądami pozostałych sześciu sztuk. Większość badaczy literatury greckiej zgadza się obecnie, że przypisanie tej sztuki Ajschylosowi jest w najlepszym razie niepewne.

Oresteja

Oresteja to trylogia sztuk, których akcja skupia się na klątwie Domu Atreusza, cyklu opowieści blisko związanych z trojańską tradycją epicką Homera. Trylogia jest jedyną zachowaną trylogią starożytnych greckich tragedii, co być może odzwierciedla jej popularność ze względu na głęboki łuk fabularny i potężną dramaturgię. Oresteja jest jednym z najważniejszych tekstów całej literatury greckiej ze względu na jej tematykę; rozwój społeczeństwa greckiego poza jego prymitywne początki zakorzenione w plemienności i zemście rodzinnej w społeczeństwo oparte na sprawiedliwości i demokracji. Trylogia jest ukoronowaniem twórczości Ajschylosa i często uznawana jest za najwspanialszą spośród wszystkich antycznych tragedii greckich, jakie kiedykolwiek powstały.

Agamemnon

Wprowadzenie

Agamemnon szczegółowo opisuje powrót Agamemnona, Król Argos, z wojny trojańskiej i jego późniejsze morderstwo. Agamemnon, w pogoni za Parysem i Heleną, został zmuszony do poświęcenia własnej córki, Ifigenii, dla korzystnych wiatrów. Jego żona Klitemnestra, podczas dziesięcioletniej nieobecności Agamemnona, planuje swoją zemstę. Wchodzi w cudzołożny związek z Aegisthusem, kuzynem Agamemnona i potomkiem wywłaszczonej gałęzi rodu, który jest zdeterminowany, by odzyskać tron, który według niego powinien należeć do niego.

Styl fabularny

Sztukę rozpoczyna Klitajmestra oczekująca na powrót męża, po otrzymaniu sygnału od górskich radiolatarni o upadku Troi. Choć udaje, że kocha swego męża, jest wściekła, że poświęcił on ich córkę, Ifigenię. W tekście nie jest to jasno powiedziane, ale widzowie na pewno już o tym wiedzieli. Na dachu stoi sługa, który informuje, że od lat przykuwa się tam „jak pies” (kunothen), „na rozkaz kobiety o męskim sercu”. Ubolewa nad losem domu, ale obiecuje milczeć: „Wielki wół wszedł mi na język”. Kiedy Agamemnon przybywa na swoim rydwanie, ma na pokładzie prorokinię Kasandrę jako niewolnicę i konkubinę. To, oczywiście, służy do gniewu Klitemnestry dalej.

Główną akcją sztuki jest agon, lub walka, między Klitemnestrą i Agamemnonem. Próbuje ona przekonać Agamemnona do wejścia na purpurowy (czasem czerwony) gobelin lub dywan, aby wejść do ich domu. Problem w tym, że wskazywałoby to na pychę Agamemnona, a on nie chce tego zrobić. Wolałby, gdyby mógł wrócić do domu bez rozgłosu, w sposób godny szlachetnego greckiego wojownika. Ostatecznie, z powodów, które do dziś są mocno dyskutowane, Klitemnestra przekonuje Agamemnona, by wszedł do domu, gdzie zabija go w wannie: oplątuje go szatą i gdy on walczy, by się uwolnić, zadaje mu trzy ciosy pelekosem, czyli ceremonialnym toporem. Agamemnon zostaje zamordowany w taki sam sposób, jak zwierzę zabite na ofiarę, czyli trzema ciosami. Ostatniemu uderzeniu towarzyszyła modlitwa do boga.

Podczas gdy Klitemnestra i Agamemnon są poza sceną, Kasandra dyskutuje z chórem, czy powinna wejść do pałacu, czy nie, wiedząc, że i ona zostanie zamordowana. Kasandra jest córką króla Troi Priama. Apollo rzucił na nią klątwę, dając jej dar jasnowidzenia, ale pod warunkiem, że nikt nie uwierzy w jej przepowiednie. W mowie Kasandry przewija się wiele makabrycznych obrazów z historii domu Atreusza, aż w końcu decyduje się ona wejść do domu, wiedząc, że nie uniknie swego losu. Chór, grupa starszyzny ateńskiej, słyszy krzyki Agamemnona i gorączkowo debatuje nad sposobem postępowania.

Wkrótce wysuwa się platforma, na której znajdują się makabryczne zwłoki Agamemnona i Kasandry oraz Klitajmestry, która próbuje wytłumaczyć swoje postępowanie. Później, Aegisthus struts się i dostarcza aroganckie przemówienie do chóru, który prawie wejść w bójkę z Aegisthus i jego popleczników. Jednak Klitajmestra powstrzymuje spór, mówiąc: „Już dość bólu. Nie bądźmy teraz krwawi”. Sztukę zamyka chór przypominający uzurpatorom o Orestesie, synu Agamemnona, który z pewnością powróci, by dokonać zemsty.

Odbierający Libację

Wprowadzenie

Nosiciele Libacji (znani również jako Choephoroe) to druga sztuka Oresteja. Dotyczy ponownego spotkania dzieci Agamemnona, Elektry i Orestesa, oraz ich zemsty.

Styl fabularny

W pałacu w Argos, Klitajmestrę, która dzieli teraz łoże i tron ze swoim kochankiem Aegisthusem, budzi ze snu koszmar: śniło jej się, że urodziła węża, a wąż teraz karmi się z jej łona i czerpie krew zamiast mleka. Zaniepokojona tym możliwym znakiem gniewu bogów, nakazuje swojej córce, księżniczce Elektrze, którą Klitemnestra zredukowała do roli niewolnicy, aby oblała grób Agamemnona. Pomóc ma jej w tym grupa kobiet (tytułowe nosicielki libacji).

Elektra przybywa na grób ojca i przy nagrobku napotyka mężczyznę, który właśnie położył na kamieniu pukiel swoich włosów. Gdy zaczynają rozmawiać, stopniowo i dość boleśnie staje się dla niej jasne, że mężczyzna ten jest jej bratem Orestesem, który ze względów bezpieczeństwa od najmłodszych lat był odsyłany na dwór królewski w Phocis. Razem planują pomścić zabójstwo ojca, zabijając matkę Klitemnestrę i jej nowego męża Aegistusa.

Orestes waha się, czy zabić własną matkę, ale prowadzony przez Apollina i swego bliskiego przyjaciela Pyladesa, syna króla Fokis, dochodzi do wniosku, że jest to właściwy sposób postępowania. Orestes i Pylades udają zwykłych podróżnych z Phocis, prosząc o gościnę w pałacu. Oznajmiają nawet królowej, że Orestes nie żyje. Ucieszona tą wiadomością Klitajmestra wysyła sługę, by wezwał Aegistusa. Orestes zabija najpierw uzurpatora, a potem swoją matkę. Gdy tylko wychodzi z pałacu, pojawiają się Furie i zaczynają dręczyć go za jego zbrodnię, powodując, że ucieka w agonii.

Eumenidy

Wprowadzenie

Eumenidy (znane również jako Furie) to ostatnia sztuka z trylogii Oresteja. Orestes i Furie stają przed ławą przysięgłych Ateńczyków, na Areiopagos, czyli Skale Aresa, płaskim skalistym wzgórzu przy ateńskim forum, gdzie obradował najwyższy sąd karny Aten, aby zdecydować, czy zabójstwo matki Orestesa, Klitajmestry, czyni go odpowiedzialnym za męki, które mu zadały.

Storyline

Orestes jest dręczony przez Furie, półbogów podziemia, którzy mszczą się za ojcobójstwo i ojcobójstwo. Znajduje schronienie i ukojenie w nowej świątyni Apolla w Delfach. Nie mogąc uwolnić go od dręczącego gniewu Furii, Apollo wysyła go do Aten pod opieką Hermesa, a ten rzuca zaklęcie na ścigające go Furie, usypiając je, by je opóźnić.

Duch Klitajmestry pojawia się w lesie i budzi śpiące Furie, namawiając je do kontynuowania polowania na Orestesa. Pierwsze pojawienie się Furii na scenie jest przejmujące: budząc się, nucą jednogłośnie melodię i szukają zapachu krwi, który doprowadzi je do śladów Orestesa. Starożytna tradycja głosi, że na premierze sztuki wzbudziły one w widzach tak wielki strach i udrękę, że ciężarna kobieta o imieniu Neaira poroniła na miejscu.

Pościg Furii za Orestesem w Atenach jest równie przejmujący: Orestes chwycił mały posążek Ateny w błaganiu, a Furie zbliżają się do niego, wyczuwając w powietrzu krew zabitej matki. Gdy go zobaczą, dostrzegą też strużki krwi sączące się po ziemi pod jego krokami.

Jak go otaczają, Atena interweniuje i sprowadza dwunastu Ateńczyków, którzy mają osądzić jej petenta. Apollo działa jako adwokat Orestesa, podczas gdy Furie działają jako rzecznicy zmarłej Klitemnestry. Proces skutkuje zawieszeniem ławy przysięgłych i Atena przełamuje remis głosując na korzyść Orestesa, a następnie musi przekonać Furie, by zaakceptowały jej decyzję. W końcu się podporządkowują. (W wersji Eurypidesa, Iphigeneia in Tauris, Furie nadal prześladują Orestesa nawet po procesie). Następnie Atena nadaje im imiona Eumenidów (Panie Dobrej Woli). Furie będą teraz honorowane przez obywateli Aten i zapewnią im dobrobyt. Atena ogłasza również, że odtąd wiszące ławy przysięgłych powinny skutkować uniewinnieniem oskarżonego, gdyż miłosierdzie powinno zawsze mieć pierwszeństwo przed bezwzględną sprawiedliwością.

Analiza

To, że trylogia kończy się happy endem, może zaskoczyć współczesnych czytelników bardziej zaznajomionych z tradycją tragedii Williama Szekspira, gdzie w ostatnim akcie często na scenie pojawiają się ciała. W starożytnym teatrze greckim tragedia niekoniecznie kończyła się śmiercią; wiele z zachowanych tragedii greckich, choć pełnych zdrady i morderstw, kończy się szczęśliwie.

Oresteja jest najbardziej znana ze swej alegorycznej treści. Przesiąknięta mitologicznymi atrybutami swojej epoki, niemniej jednak kataloguje zmianę z archaicznej, plemiennej metody wymierzania sprawiedliwości przez osobistą zemstę na wymierzanie sprawiedliwości przez proces, odzwierciedlając transformację z prymitywnego społeczeństwa rządzonego przez system lex talionis do bardziej cywilizowanego społeczeństwa rządzonego przez inną wartość, sprawiedliwość, i instytucję społeczną, proces przez ławę przysięgłych. Na zakończenie cyklu sztuk sami bogowie sankcjonują tę przemianę, biorąc udział w procedurze sądowej, argumentując i głosując na równi ze śmiertelnikami. Ten motyw polis – rządzonej za zgodą przez prawowite instytucje, w przeciwieństwie do plemienności, która dominowała w Atenach przed powstaniem republiki – powraca w ateńskiej sztuce i myśli.

Dramatyzacja transformacji społecznej w tym micie (przejście do rządów prawa) jest zarówno przechwałką, jak i uzasadnieniem stosunkowo nowego wówczas systemu sądowniczego. Koncepcja obiektywnej interwencji bezstronnego podmiotu, na którym nie można było się mścić (państwo), oznaczała koniec ciągłych cykli rozlewu krwi, a przemiana w społeczeństwie greckim odzwierciedlała przemianę w jego mitologii – Furie, które symbolizowały ten rodzaj mściwej, gwałtownej sprawiedliwości, stanowią znacznie większą część starszych mitów greckich niż tych stosunkowo nowszych.

Mityczną relację Orestei o tym przejściu w społeczeństwie greckim można porównać z biblijną mityczną relacją o przejściu od ofiar z ludzi do ofiar ze zwierząt w społeczeństwie starożytnych Izraelitów, w opowieści o złożeniu przez Abrahama w ofierze syna Izaaka. Ironia w tych dwóch historiach polega na tym, że to właśnie ofiara Agamemnona z jego córki, Ifigenii, stała się motywem zabójstwa Agamemnona przez Klitemnestrę i zniszczenia domu Atreusza. W Orestei rozstrzygnięcie ma charakter prawny, charakteryzujący grecki wkład w cywilizację zachodnią. W opowieści hebrajskiej rozwiązanie jest religijne, poprzez odkupieńczy wyraz miłości przymierza przez Boga, co może charakteryzować hebrajski wkład w cywilizację zachodnią.

Odbicie społecznych zmagań i norm społecznych w mitologii sprawia, że sztuki Ajschylosa cieszą się nieprzemijającym zainteresowaniem, oferując każdemu pokoleniu przejmujące spostrzeżenia kulturowe i historyczne.

• Buckham, Philip Wentworth. Theatre of the Greeks, 1827.
• Cicero. Tusculanae Quaestiones (Dysputy Tuskulańskie).
• Pickard-Cambridge, Sir Arthur Wallace.
  • Dithyramb, Tragedia i Komedia, 1927.
  • The Theatre of Dionysus in Athens, 1946.
  • The Dramatic Festivals of Athens, 1953.
• Schlegel, August Wilhelm. Wykłady o sztuce dramatycznej i literaturze, 1809.
• Sommerstein, Alan H. Greek Drama and Dramatists. Routledge, 2002
• Sourvinou-Inwood, Christiane. Tragedia i religia ateńska. Oxford University Press, 2003.
• Wiles, David. The Masked Menander: Sign and Meaning in Greek and Roman Performance, 1991.

All links retrieved November 23, 2019.

• Selected Poems of Aeschylus
• Works by Aeschylus. Project Gutenberg
• IMDB list of films based on Aeschylus
• Prometheus Bound