Formy demokracji bezpośredniej

Demokracja bezpośrednia występuje w różnych formach instytucjonalnych, których wspólną cechą są procedury skupiające się na powszechnym głosowaniu w sprawach politycznych. Ich główne formy można wyróżnić na podstawie aktorów, którzy rozpoczynają procedurę. Referenda obligatoryjne muszą być przeprowadzane, gdy głosowanie referendalne jest wymagane przez prawo (np. konstytucję) do podjęcia decyzji w określonej sprawie. Referenda władz rządowych mają miejsce, gdy prezydent, gabinet lub ustawodawca decydują się, na z góry ustalonych warunkach lub ad hoc, na zwołanie powszechnego głosowania w określonej sprawie. Niekiedy prawo do żądania takiego głosowania przysługuje również mniejszości ustawodawczej. Inicjatywy obywatelskie, poparte wymaganą liczbą podpisów, umożliwiają wyborcom głosowanie nad proponowanymi przez grupę środkami politycznymi, nad projektami ustaw zatwierdzonymi przez ustawodawcę, ale jeszcze nieobowiązującymi, lub nad istniejącymi ustawami (referenda obywatelskie). Głosowanie powszechne może być wiążące zgodnie z wymogami zwykłej lub określonej większości lub frekwencji dla ważnego głosowania lub może być określone jako tylko konsultacyjne lub doradcze.

Niektóre jurysdykcje zapewniają inicjatywę programową, która pozwala obywatelom z poparciem minimalnej liczby podpisów umieścić konkretną kwestię w porządku obrad rządu lub władzy ustawodawczej. Takie propozycje muszą być rozpatrzone przez organ, do którego są skierowane, ale nie prowadzą do głosowania w referendum.

Pewne niejasności i kontrowersje budzi to, czy procedury skupiające się na bezpośrednim wybieraniu lub odwoływaniu osób sprawujących urzędy publiczne (stanowiska wykonawcze, ustawodawcze) mogą być sensownie włączone do koncepcji demokracji bezpośredniej. Procedury te odnoszą się w istocie do systemu instytucjonalnego demokracji przedstawicielskiej i typowych dla niej procesów, a zatem nie stanowią sedna debaty na temat demokracji bezpośredniej. Mogą jednak występować pewne różnice w stopniu, w jakim wyborcy mają bezpośredni wpływ na ostateczny wynik procedury wyborczej (np. stała lub elastyczna lista kandydatów, głosowanie bezpośrednie lub głosowanie na członków organu pośredniego). W procedurach odwoływania, przerwanie rutynowych schematów ustalonych kadencji może podkreślać aspekt odzyskania przez obywateli kontroli nad funkcjami urzędu. W praktyce możliwości odwołania osób sprawujących urzędy wykonawcze są znacznie częstsze niż w przypadku członków ciał ustawodawczych lub całych legislatur.

Proceduralne typy demokracji bezpośredniej powinny być rozróżniane w zależności od głównego aktora inicjującego procedurę, ponieważ zazwyczaj wykazują różne cechy dotyczące osoby ustalającej porządek obrad, treści i sformułowań propozycji, funkcji głosowania w kategoriach legitymizacji, innowacji itd.

Władze rządowe inicjujące głosowanie w referendum zazwyczaj szukają legitymizacji dla polityk w agendzie rządowej, będą regularnie opowiadać się za głosowaniem pozytywnym i będą miały wiele sposobów wpływania na proces i wynik, w tym oficjalne zasoby komunikacyjne. Dlatego też często używa się terminu plebiscyt, tym bardziej, gdy są one stosowane przez reżimy autokratyczne lub dyktatorskie, których w ogóle nie można nazwać demokratycznymi.

Obligatoryjne referenda również bardzo często pochodzą od władz rządowych uprawnionych do przedstawiania propozycji, dla których wymagana jest ratyfikacja w głosowaniu referendalnym, szczególnie w przypadku zmian konstytucyjnych lub spraw dotyczących suwerenności, terytorium lub tożsamości państwa. Tak więc, podczas gdy głosowanie powszechne w takich szczególnych sprawach jest wymagane przez prawo, porządek obrad i treść propozycji referendum są najczęściej określane przez władze rządowe. W niektórych systemach prawnych konkretne kwestie, jak np. poprawki do konstytucji, mogą być również proponowane w drodze inicjatywy obywatelskiej i prowadzić do obowiązkowego głosowania (Szwajcaria, Stany Zjednoczone, landy niemieckie).

W procedurach inicjatywy obywatelskiej porządek obrad i propozycje pochodzą na ogół „oddolnie” od grup opozycyjnych lub obywatelskich, które domagają się nowych środków politycznych lub ustaw (inicjatywa promująca prawo) albo sprzeciwiają się konkretnemu projektowi rządowemu lub aktowi prawnemu (inicjatywa kontrolująca prawo). W takim układzie inicjatywa polityczna wychodzi od sił społecznych lub mniejszościowych, natomiast organy władzy państwowej prawdopodobnie przyjmują pozycję obronną i chcą pokonać propozycje w głosowaniu referendalnym.

Z wyjątkiem doraźnych wezwań referendalnych organów władzy państwowej, procedury demokracji bezpośredniej, w szczególności procedury inicjowane przez obywateli, są uregulowane w różnych aspektach. Obszar dopuszczalnych tematów może być bardzo restrykcyjny, liczba podpisów wymaganych do zakwalifikowania inicjatywy do głosowania może wynosić od około 1 procenta do jednej trzeciej uprawnionych do głosowania, a czas zbierania podpisów może być bardzo krótki. Wymagania dotyczące ważności głosowania powszechnego mogą również różnić się od większości głosujących do kwalifikowanej lub podwójnej większości lub do określonych kworum frekwencji. Wysokie wymagania dotyczące inicjowania lub ważności głosowania będą wyraźnie ograniczać jego wykorzystanie, a podmioty inicjujące, dysponujące dużymi zasobami, będą uprzywilejowane. Jednak wyższy poziom akceptacji może wspierać legitymizację głosowania.