Papiestwo renesansowe (1417-1534)
Od wyboru papieża Marcina V na soborze w Konstancji w 1417 r. do reformacji, zachodnie chrześcijaństwo było w dużej mierze wolne od schizmy, jak również od znaczących spornych pretensji papieskich. Marcin V przywrócił papiestwo do Rzymu w 1420 roku. Chociaż istniały istotne podziały dotyczące kierunku rozwoju religii, zostały one rozwiązane dzięki ustalonym wówczas procedurom konklawe papieskiego.
W przeciwieństwie do swoich europejskich rówieśników, papieże nie byli dziedzicznymi monarchami, więc mogli promować swoje rodzinne interesy jedynie poprzez nepotyzm. Słowo nepotyzm pierwotnie odnosiło się do praktyki tworzenia kardynałów-bratanków, kiedy pojawiło się w języku angielskim około 1669 roku. Według Duffy’ego, „nieuniknionym rezultatem tego wszystkiego było powstanie zamożnej klasy kardynałów-przestępców, z silnymi powiązaniami dynastycznymi.” Kolegium zostało zdominowane przez kardynałów- bratanków – krewnych papieży, którzy ich wynieśli, kardynałów koronnych – przedstawicieli katolickich monarchii Europy, oraz członków potężnych włoskich rodzin. Zamożni papieże i kardynałowie coraz częściej patronowali renesansowej sztuce i architekturze, budując od podstaw rzymskie zabytki.
Państwa papieskie zaczęły w tym okresie przypominać nowoczesne państwo narodowe, a papiestwo odgrywało coraz aktywniejszą rolę w europejskich wojnach i dyplomacji. Papież Juliusz II stał się znany jako „papież wojownik”, ponieważ używał rozlewu krwi, aby powiększyć terytorium i majątek papiestwa. Papieże tego okresu wykorzystywali papieskie wojsko nie tylko do wzbogacenia siebie i swoich rodzin, ale także do egzekwowania i rozszerzania długoletnich roszczeń terytorialnych i majątkowych papiestwa jako instytucji. Chociaż przed schizmą zachodnią papiestwo czerpało większość swoich dochodów z „energicznego sprawowania urzędu duchowego”, w tym okresie papieże byli finansowo uzależnieni od dochodów z samych państw papieskich. Wobec ambitnych wydatków na wojnę i projekty budowlane, papieże zwrócili się ku nowym źródłom dochodów ze sprzedaży odpustów oraz urzędów biurokratycznych i kościelnych. Kampanie dyplomatyczne i militarne papieża Klemensa VII doprowadziły do splądrowania Rzymu w 1527 roku.
Papieże częściej byli wzywani do arbitrażu w sporach między konkurującymi ze sobą potęgami kolonialnymi niż do rozstrzygania skomplikowanych sporów teologicznych. Odkrycie Kolumba w 1492 r. naruszyło niestabilne stosunki między królestwami Portugalii i Kastylii, których rywalizacja o posiadanie terytoriów kolonialnych wzdłuż wybrzeża Afryki była przez wiele lat regulowana bullami papieskimi z lat 1455, 1456 i 1479. Aleksander VI odpowiedział trzema bullami, datowanymi na 3 i 4 maja, które były bardzo korzystne dla Kastylii; trzecia Inter caetera (1493) przyznawała Hiszpanii wyłączne prawo do kolonizacji większości Nowego Świata.
Według Eamona Duffy’ego „renesansowe papiestwo przywołuje obrazy hollywoodzkiego spektaklu, pełnego dekadencji i draki. Współcześni postrzegali renesansowy Rzym tak, jak my teraz postrzegamy Waszyngton Nixona, miasto dziwek z rachunkami i politycznego złodziejstwa, gdzie wszystko i wszyscy mieli swoją cenę, gdzie niczemu i nikomu nie można było ufać. Sami papieże zdawali się nadawać ton”. Na przykład, Leon X miał podobno zauważyć: „Cieszmy się papiestwem, skoro Bóg nam je dał”. Kilku z tych papieży brało kochanki, płodziło dzieci i angażowało się w intrygi, a nawet morderstwa. Aleksander VI miał czworo uznanych dzieci: Cesare Borgia, Lucrezia Borgia, Gioffre Borgia i Giovanni Borgia, zanim został papieżem.
Reformacja i kontrreformacja (1517-1580)Edycja
Papiestwo barokowe (1585-1689)Edycja
Pontyfikat papieża Sykstusa V (1585-1590) otworzył ostatni etap reformacji katolickiej, charakterystyczny dla epoki baroku początku XVII wieku, odchodząc od zniewalania do przyciągania. Jego panowanie koncentrowało się na odbudowie Rzymu jako wielkiej europejskiej stolicy i barokowego miasta, wizualnego symbolu Kościoła katolickiego.
Podczas Wieku Rewolucji (1775-1848)Edycja
Kwestia rzymska (1870-1929)Edycja
Ostatnie osiem lat swojego długiego pontyfikatu – najdłuższego w historii Kościoła – papież Pius IX spędził jako więzień Watykanu. Katolikom nie wolno było głosować ani być wybieranym w wyborach krajowych. Zezwolono im jednak na udział w wyborach lokalnych, w których odnosili sukcesy. Sam Pius był aktywny w tych latach, tworząc nowe siedziby diecezji i mianując biskupów do wielu diecezji, które od lat były nieobsadzone. Zapytany, czy chciałby, aby jego następca kontynuował jego włoską politykę, stary pontyfikat odpowiedział:
Mój następca może inspirować się moją miłością do Kościoła i pragnieniem czynienia tego, co słuszne. Wokół mnie wszystko się zmieniło. Mój system i moja polityka miały swój czas, ja jestem za stary, by zmieniać kierunek. To będzie zadanie mojego następcy.
Papież Leon XIII, uważany za wielkiego dyplomatę, zdołał poprawić stosunki z Rosją, Prusami, niemiecką Francją, Anglią i innymi krajami. Wobec wrogiego klimatu antykatolickiego we Włoszech kontynuował jednak, bez większych modyfikacji, politykę Piusa IX wobec Włoch. Musiał bronić wolności Kościoła przed włoskimi prześladowaniami i atakami w dziedzinie edukacji, wywłaszczaniem i naruszaniem kościołów katolickich, środkami prawnymi przeciwko Kościołowi i brutalnymi atakami, których kulminacją była próba wrzucenia przez grupy antyklerykalne ciała zmarłego papieża Piusa IX do rzeki Tyber 13 lipca 1881 roku. Papież rozważał nawet przeniesienie papiestwa do Triestu lub Salzburga, dwóch miast znajdujących się pod kontrolą Austrii, ale pomysł ten został delikatnie odrzucony przez monarchę austriackiego Franciszka Józefa I.
Jego encykliki zmieniły stanowisko Kościoła w sprawie stosunków z władzami doczesnymi, a w encyklice Rerum novarum z 1891 r. po raz pierwszy poruszył kwestie nierówności społecznej i sprawiedliwości społecznej z autorytetem papieskim. Duży wpływ wywarł na niego Wilhelm Emmanuel von Ketteler, niemiecki biskup, który otwarcie propagował sprzymierzanie się z cierpiącymi klasami robotniczymi Od Leona XIII nauczanie papieskie rozszerza się na prawa i obowiązki robotników oraz ograniczenia własności prywatnej: papież Pius XI Quadragesimo anno, nauczanie społeczne papieża Piusa XII dotyczące ogromnego zakresu kwestii społecznych, Jan XXIII Mater et magistra w 1961 r., papież Paweł VI, encyklika Populorum progressio dotycząca kwestii rozwoju świata, oraz papież Jan Paweł II, Centesimus annus, upamiętniająca setną rocznicę Rerum novarum papieża Leona XIII.
Od powstania Watykanu (1929)Edycja
Pontyfikat papieża Piusa XI charakteryzował się dużą aktywnością dyplomatyczną i wydaniem wielu ważnych dokumentów, często w formie encyklik. W sprawach dyplomatycznych Piusowi pomagał początkowo Pietro Gasparri, a po 1930 r. Eugenio Pacelli (który zastąpił go jako papież Pius XII). Arcydziełem kardynała Gasparriego był Traktat Laterański (1929), wynegocjowany dla Watykanu przez Francesco Pacellego. Niemniej jednak, rząd faszystowski i papież byli w otwartej niezgodzie co do ograniczenia działalności młodzieży; kulminacją tego był ostry list papieski (Non abbiamo bisogno, 1931), argumentujący niemożność bycia jednocześnie faszystą i katolikiem. Stosunki między Mussolinim a Stolicą Apostolską były później chłodne.
Negocjacje w sprawie rozwiązania kwestii rzymskiej rozpoczęły się w 1926 r. między rządem Włoch a Stolicą Apostolską, a w 1929 r. zakończyły się umowami trzech Paktów Laterańskich, podpisanych w imieniu króla Włoch Wiktora Emanuela III przez premiera Benito Mussoliniego i papieża Piusa XI przez kardynała sekretarza stanu Pietro Gasparriego w Pałacu Laterańskim (stąd nazwa, pod którą są znane).
Traktat Laterański zawierał traktat polit, który tworzył państwo Watykan i gwarantował pełną i niezależną suwerenność Stolicy Apostolskiej. Papież zobowiązał się do wieczystej neutralności w stosunkach międzynarodowych i do powstrzymania się od mediacji w kontrowersjach, chyba że na wyraźne życzenie wszystkich stron. Konkordat ustanawiał katolicyzm religią Włoch. A umowa finansowa została przyjęta jako rozliczenie wszystkich roszczeń Stolicy Apostolskiej wobec Włoch wynikających z utraty władzy doczesnej w 1870 r.
Konkordat narodowy z Niemcami był jednym z głównych celów Pacellego jako sekretarza stanu. Jako nuncjusz w latach 20. podejmował bezskuteczne próby uzyskania zgody Niemiec na taki traktat, a w latach 1930-1933 próbował rozpocząć negocjacje z przedstawicielami kolejnych rządów niemieckich, jednak sprzeciw partii protestanckich i socjalistycznych, niestabilność rządów krajowych oraz dbałość poszczególnych państw o zachowanie autonomii udaremniały realizację tego celu. Szczególnie kwestie szkół wyznaniowych i duszpasterstwa w siłach zbrojnych uniemożliwiły porozumienie na szczeblu krajowym, mimo rozmów zimą 1932 r.
Adolf Hitler został mianowany kanclerzem 30 stycznia 1933 r. i dążył do zdobycia międzynarodowego szacunku oraz usunięcia wewnętrznego sprzeciwu przedstawicieli Kościoła i katolickiej Partii Centrum. Wysłał swojego wicekanclerza Franza von Papena, katolickiego szlachcica i byłego członka Partii Centrum, do Rzymu, aby zaproponować negocjacje w sprawie Reichskonkordatu. W imieniu kardynała Pacellego jego długoletni współpracownik prałat Ludwig Kaas, ustępujący przewodniczący Partii Centrum, negocjował z Papenem pierwsze projekty warunków. Konkordat został ostatecznie podpisany, przez Pacellego dla Watykanu i von Papena dla Niemiec, 20 lipca i ratyfikowany 10 września 1933 r.
Pomiędzy 1933 a 1939 r. Pacelli wydał 55 protestów dotyczących naruszeń Reichskonkordatu. Przede wszystkim na początku 1937 r. Pacelli poprosił kilku niemieckich kardynałów, w tym kardynała Michaela von Faulhabera, o pomoc w napisaniu protestu przeciwko nazistowskim naruszeniom Reichskonkordatu; miała to być encyklika Piusa XI Mit brennender Sorge. Encyklika, potępiająca poglądy, które „wywyższają rasę, naród, państwo lub szczególną formę państwa (…) ponad ich standardową wartość i ubóstwiają je do poziomu bałwochwalczego”, została napisana po niemiecku zamiast po łacinie i odczytana w niemieckich kościołach w Niedzielę Palmową 1937 r.
II wojna światowa (1939-1945)Edycja
Gdy Niemcy najechały na Polskę 1 września 1939 roku, Watykan ogłosił neutralność, aby uniknąć wciągnięcia w konflikt, a także aby uniknąć okupacji przez wojska włoskie. Polityka kościelna papieża Piusa XII po II wojnie światowej koncentrowała się na pomocy materialnej dla ogarniętej wojną Europy z jej 15 milionami przesiedleńców i uchodźców, na wewnętrznej internacjonalizacji Kościoła katolickiego i rozwoju jego światowych stosunków dyplomatycznych. Jego encyklika Evangelii praecones zwiększyła lokalną decyzyjność misji katolickich, z których wiele stało się niezależnymi diecezjami. Pius XII domagał się uznania kultur lokalnych za w pełni równorzędne z kulturą europejską. Umiędzynarodowił Kolegium Kardynalskie poprzez wyeliminowanie włoskiej większości i mianował kardynałów z Azji, Ameryki Południowej i Australii. W Afryce Zachodniej, Afryce Południowej, Brytyjskiej Afryce Wschodniej, Finlandii, Birmie i Afryce Francuskiej papież Pius ustanowił niezależne diecezje w 1955 r.
Podczas gdy po latach odbudowy Kościół kwitł na Zachodzie i w większości krajów rozwijających się, najpoważniejsze prześladowania spotkały go na Wschodzie. W 1945 r. sześćdziesiąt milionów katolików znalazło się pod rządami reżimów zdominowanych przez Sowietów. Dziesiątki tysięcy księży i zakonników zostało zabitych, a miliony deportowano do sowieckich i chińskich gułagów. Reżimy komunistyczne w Albanii, Bułgarii, Rumunii i Chinach praktycznie zlikwidowały Kościół katolicki w swoich krajach
Od Vaticanum II (1962-1965)Edycja
W dniu 11 października 1962 r. papież Jan XXIII otworzył Ekumeniczny Sobór Watykański II. XXI ekumeniczny sobór Kościoła katolickiego podkreślał powszechne powołanie do świętości i przyniósł wiele zmian w praktyce. 7 grudnia 1965 roku wspólna katolicko-prawosławna deklaracja papieża Pawła VI i patriarchy ekumenicznego Athenagorasa I zniosła wzajemną ekskomunikę na katolików i prawosławnych, która obowiązywała od czasu Wielkiej Schizmy w 1054 roku.
Biskupi zgodzili się, że papież sprawuje najwyższą władzę nad Kościołem, ale zdefiniowali „kolegialność”, co oznacza, że wszyscy biskupi mają udział w tej władzy. Lokalni biskupi mają równy autorytet jako następcy apostołów i jako członkowie większej organizacji, Kościoła założonego przez Jezusa Chrystusa i powierzonego apostołom. Papież służy jako symbol jedności i ma dodatkową władzę, aby zapewnić kontynuację tej jedności. Podczas II Soboru Watykańskiego biskupi katoliccy wycofali się nieco z wypowiedzi, które mogłyby rozgniewać chrześcijan innych wyznań. Kardynał Augustin Bea, przewodniczący Sekretariatu ds. Jedności Chrześcijan, miał zawsze pełne poparcie papieża Pawła VI w jego staraniach, by język soborowy był przyjazny i otwarty na wrażliwość Kościołów protestanckich i prawosławnych, które zapraszał na wszystkie sesje na prośbę papieża Jana XXIII. Bea był również mocno zaangażowany w uchwalenie Nostra aetate, która reguluje stosunek Kościoła do wiary żydowskiej i członków innych religii
Papież Paweł VI (1963-1978) kontynuował jednak wysiłki ekumeniczne papieża Jana XXIII w kontaktach z Kościołami protestanckimi i prawosławnymi. Paweł VI przez cały okres swojego pontyfikatu spotykał się z krytyką zarówno tradycjonalistów, jak i liberałów za to, że podczas Soboru Watykańskiego II i w trakcie wdrażania jego reform obrał kurs pośredni. Jego pasja na rzecz pokoju podczas wojny w Wietnamie nie była rozumiana przez wszystkich. Pilne zadanie przezwyciężenia ubóstwa na świecie i rozpoczęcia prawdziwego rozwoju spowodowało częściowo łagodne lekceważenie papieskich nauk przez wpływowych i bogatych. W kwestii podstawowych nauk kościelnych ten papież był niezachwiany. W dziesiątą rocznicę Humanae Vitae, zdecydowanie potwierdził swoje nauczanie. W swoim stylu i metodologii był uczniem Piusa XII, którego głęboko czcił. Cierpiał z powodu ataków swojego poprzednika za jego rzekome milczenie, znając z osobistej relacji ze zmarłym papieżem prawdziwe troski i współczucie Piusa XII. Papieżowi Pawłowi nie przypisuje się encyklopedycznej kultury Piusa XII, ani jego fenomenalnej pamięci, zdumiewającego daru językowego, błyskotliwego stylu pisania, ani też charyzmy i wylewnej miłości, poczucia humoru i ludzkiego ciepła Jana XXIII. Wziął na siebie niedokończone dzieło reform tych dwóch papieży, doprowadzając je sumiennie, z wielką pokorą i zdrowym rozsądkiem, bez większych fanfar do końca. Paweł, który zawsze powtarzał: Pociągają mnie dwie strony naraz, bo krzyż zawsze dzieli.
Stał się pierwszym papieżem, który odwiedził wszystkie pięć kontynentów. Paweł VI systematycznie kontynuował i uzupełniał wysiłki swoich poprzedników, aby przekształcić Kościół europocentryczny w Kościół dla całego świata, włączając biskupów ze wszystkich kontynentów w jego rządy i w zwoływane przez siebie synody. Jego Motu Proprio Pro Comperto Sane z 6 sierpnia 1967 roku otworzyło Kurię Rzymską dla biskupów całego świata. Do tego czasu tylko kardynałowie mogli być czołowymi członkami Kurii.
Wewnętrzna radość wydaje się być cechą charakterystyczną Pawła VI. Jego spowiednik, jezuita Paolo Dezza przybywał do Watykanu w każdy piątek wieczorem o godz. 19.00, aby wysłuchać spowiedzi Pawła VI. Jedyne słowa, jakie kiedykolwiek wypowiedział na temat swojej długiej posługi Pawłowi VI podczas jego pontyfikatu, brzmiały: „Ten papież jest człowiekiem wielkiej radości”. Po śmierci papieża Pawła VI, Dezza był bardziej otwarty, mówiąc, że „jeśli Paweł VI nie był świętym, kiedy został wybrany na papieża, to stał się nim podczas swojego pontyfikatu. Mogłem być świadkiem nie tylko tego, z jaką energią i poświęceniem pracował dla Chrystusa i Kościoła, ale także i przede wszystkim, jak bardzo cierpiał dla Chrystusa i Kościoła. Zawsze podziwiałem nie tylko jego głęboką wewnętrzną rezygnację, ale także nieustanne zdawanie się na Bożą Opatrzność.”. To właśnie ta cecha charakteru doprowadziła do otwarcia procesu beatyfikacyjnego i kanonizacyjnego Pawła VI.
Z chwilą wstąpienia papieża Jana Pawła II po tajemniczej śmierci papieża Jana Pawła I (który przeżył jako papież tylko 33 dni), Kościół miał, po raz pierwszy od czasów papieża Adriana VI w XVI wieku, papieża spoza Włoch. Janowi Pawłowi II przypisuje się pomoc w obaleniu komunizmu w Europie Wschodniej poprzez wywołanie czegoś, co można nazwać pokojową rewolucją w jego polskiej ojczyźnie. Lech Wałęsa, jeden z kilku założycieli ruchu robotniczego „Solidarność”, który ostatecznie obalił komunizm, przypisywał Janowi Pawłowi II odwagę do powstania. Były sekretarz generalny ZSRR Michaił Gorbaczow uznał publicznie rolę Jana Pawła II w upadku komunizmu. Sam papież stwierdził po upadku komunizmu, że „twierdzenie o budowaniu świata bez Boga okazało się iluzją” (Praga, 21 kwietnia 1990 r.).
Ale ten świat bez Boga istnieje także w kapitalizmie. Dlatego, podobnie jak jego poprzednicy, Jan Paweł powtórzył treść chrześcijaństwa, jego przesłanie religijne i moralne, jego obronę osoby ludzkiej, i przestrzegł przed niebezpieczeństwami kapitalizmu. „Niestety, nie wszystko, co Zachód proponuje jako teoretyczną wizję lub jako konkretny styl życia, odzwierciedla wartości ewangeliczne.”
Długi pontyfikat Jana Pawła przypisuje się temu, że po latach pytań i poszukiwań przywrócił Kościołowi katolickiemu poczucie stabilności, a nawet tożsamości. Jego nauczanie było stanowcze i niezachwiane w kwestiach, które wydawały się wątpliwe za czasów jego poprzednika, takich jak ordynacja kobiet, teologia wyzwolenia i celibat księży. Praktycznie powstrzymał liberalną politykę laicyzacji księży z problemami, prowadzoną przez papieża Pawła VI, która nieumyślnie mogła przyczynić się do problemów w USA. Jego autorytatywny styl przypominał papieża Piusa XII, którego nauczanie powtarzał własnymi słowami, jak np. tożsamość Kościoła katolickiego z Ciałem Chrystusa i potępienie „wirusów” kapitalizmu: sekularyzmu, indyferentyzmu, hedonistycznego konsumpcjonizmu, praktycznego materializmu, a także formalnego ateizmu.
Jak zawsze po długim pontyfikacie, wraz z wyborem nowego papieża otwierała się nowa karta w historii Kościoła. Papież Benedykt XVI został wybrany w 2005 roku. W swojej homilii inauguracyjnej nowy papież wyjaśnił swój pogląd na relację z Chrystusem:
Czy nie jesteśmy może wszyscy w jakiś sposób zalęknieni? Jeśli pozwolimy Chrystusowi wejść w pełni w nasze życie, jeśli otworzymy się na Niego całkowicie, czy nie boimy się, że On może nam coś odebrać? Nie! Jeśli pozwolimy Chrystusowi wejść do naszego życia, nie stracimy nic, nic, absolutnie nic z tego, co czyni życie wolnym, pięknym i wspaniałym. Nie! Tylko w tej przyjaźni doświadczamy piękna i wyzwolenia Kiedy oddajemy się Jemu, otrzymujemy stokrotną nagrodę. Tak, otwórzcie, otwórzcie szeroko drzwi Chrystusowi – a znajdziecie prawdziwe życie.
11 lutego 2013 r. papież Benedykt XVI ogłosił, że złoży rezygnację 28 lutego 2013 r., czyli niecałe trzy tygodnie później. 13 marca 2013 r. papież Franciszek – pierwszy papież jezuita i pierwszy papież z obu Ameryk – został wybrany na papieża.