Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich powstał w 1923 roku, kiedy to cztery republiki połączyły się na mocy traktatu. W nazwie celowo pominięto wszelkie odniesienia do przeważająco rosyjskiego charakteru tej federacji, która od czasu aneksji Polski Wschodniej i krajów bałtyckich w 1940 roku składa się z 16 republik związkowych. Oczekiwano, że inne radzieckie republiki socjalistyczne, kiedykolwiek i gdziekolwiek powstaną, w końcu dołączą do ZSRR.

W pierwszych dwóch dekadach istnienia państwa radzieckiego – między 1918 a 1936 rokiem – głosowanie było przywilejem zarezerwowanym dla „mas pracujących”. Nie mogli głosować ci, którzy żyli z niezarobkowych dochodów lub wynajmowali siłę roboczą dla zysku – prywatni kupcy i kułacy – a także członkowie dawnej arystokracji, burżuazji i duchowieństwa.

Pracownicy przemysłowi mieli ponadto przewagę nad chłopami w wyborach radzieckich, zarówno pod względem liczby delegatów, których mogli wybierać do sowietów (słowo sowiet oznacza „radę”), jak i sposobu ich wybierania. Różnicę w prawach wyborczych uzasadniano tym, że w okresie przechodzenia od kapitalizmu do socjalizmu wykształceni politycznie robotnicy musieli przewodzić zacofanym masom chłopskim.

Do 1935 roku zakończono kolektywizację rolnictwa, która w pewnym stopniu wyrównała warunki pracy w gospodarstwach i w fabrykach. To, a także stopniowe znikanie aktywnych elementów antybolszewickich w wyniku śmierci, wygnania lub nawrócenia na komunizm, otworzyło drogę do zmian w sowieckiej konstytucji.

W 1936 roku Stalin ogłosił, że w Związku Radzieckim „w większości” osiągnięto „pierwszą fazę komunizmu”. Fazę tę nazwał „socjalizmem”. Klasy „wyzyskujące”, jak twierdził, zostały „zlikwidowane”. Pozostali tylko robotnicy i chłopi oraz grupa intelektualna, zwana teraz „pracującą inteligencją”. Różnice ekonomiczne między grupami społecznymi stopniowo się zacierały, a antagonizmy klasowe zanikały. Związek Radziecki, osiągnąwszy gospodarkę socjalistyczną, zmierzał w kierunku demokracji socjalistycznej i społeczeństwa bezklasowego. Nawiasem mówiąc, należy rozróżnić pomiędzy tym, co zwykle nazywamy „socjalizmem”, a tym, co Sowieci rozumieją przez to słowo. Używali go do opisania etapu rozwoju, na którym Rosja znalazła się do 1936 roku, kiedy to, ich zdaniem, komunizm nie został jeszcze ustanowiony.

Konstytucja z 1936 roku

Na mocy konstytucji z 1936 roku głosowanie miało być powszechne, równe i bezpośrednie. Wybory, które w przeszłości były zazwyczaj jawne, miały być przeprowadzane w głosowaniu tajnym. Głosować mogli wszyscy obywatele, którzy ukończyli 18 lat, bez względu na rasę, narodowość, religię, wykształcenie, kwalifikacje mieszkaniowe, pochodzenie społeczne, status majątkowy czy dotychczasową działalność. W ten sposób zlikwidowano grupę pozbawionych prawa głosu, którą swego czasu szacowano na 8 milionów osób, a która do 1934 roku prawie się zmniejszyła. W praktyce jednak wybory w Związku Radzieckim nie są jeszcze takie, jakie znamy w Stanach Zjednoczonych. Przy urnach wyborczych każdy wyborca otrzymuje kartę do głosowania, na której widnieje nazwisko jednego kandydata na każdy urząd. Rolą wyborcy jest po prostu wrzucenie karty do urny. Podczas gdy wszyscy nominowani niekoniecznie są komunistami, Partia Komunistyczna zatwierdziła lub wybrała każdego z nich.

Rząd federalny

ZSRR, pod względem prawnym, jest państwem federacyjnym 16 republik związkowych teraz, w porównaniu z 4 w 1923. Każda republika ma konstytucyjne prawo do odłączenia się od Związku Radzieckiego – ale jest kwestią otwartą, czy jakikolwiek kraj próbowałby lub odniósłby sukces, próbując skorzystać z tego prawa. W tej federacji Michaił Kalinin jest tytularną głową państwa, ponieważ jest przewodniczącym Prezydium Rady Najwyższej. Pełni on zatem niektóre z ceremonialnych funkcji, które zazwyczaj pełnią prezydenci republik zachodnich, jak np. przyjmowanie ambasadorów.

Konstytucja nie przewiduje jednak prezydenta. Cała władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza została powierzona Radzie Najwyższej ZSRR (dawniej nazywanej Kongresem Wszechzwiązkowym), która zgodnie z konstytucją ma być zwoływana dwa razy do roku – a nie co dwa lata, jak to było przewidziane w 1924 roku. Rada składa się z ponad tysiąca przedstawicieli, którzy mogą być w każdej chwili odwołani przez swoich wyborców.

Jedynym środkiem odwoławczym od władzy ustawodawczej Rady jest referendum ludowe, którego może zażądać każda z republik wchodzących w jej skład. Rada powołuje najwyższy organ wykonawczy i administracyjny w państwie – Radę Komisarzy Ludowych (porównywalną z naszym gabinetem), wybiera Sąd Najwyższy i sądy specjalne ZSRR na pięcioletnie kadencje. W 1941 roku, w przededniu inwazji Niemiec na Rosję, Stalin, który do tej pory nie zajmował żadnego oficjalnego stanowiska w rządzie radzieckim, objął urząd premiera i komisarza obrony.

Rada Najwyższa

Rada Najwyższa składa się z dwóch izb – Rady Związku i Rady Narodowości – złożonych z prawie równej liczby członków wybieranych bezpośrednio przez obywateli. Rada Związkowa jest wybierana na podstawie liczby ludności, jeden przedstawiciel przypada na każde 300 000 osób. Przedstawiciele do Rady Narodowościowej są wybierani w liczbie określonej dla każdej republiki związkowej, dla każdej republiki autonomicznej, dla każdej prowincji autonomicznej i dla każdego powiatu. W wielonarodowym Związku Radzieckim Rada Narodowości ma za zadanie reprezentować specyficzne interesy mniejszości narodowych.

Pomiędzy sesjami Radę Najwyższą reprezentuje wybierane przez nią Prezydium, składające się z 37 członków, stanowiące rodzaj „prezydium zbiorowego.”

Amerykanów, przyzwyczajonych do ścisłego podziału władz, szczególnie uderza brak takiego podziału w rosyjskim systemie politycznym. Każdy organ administracji radzieckiej, od najskromniejszego sowietu w mieście czy na wsi po Radę Komisarzy Ludowych, sprawuje zarówno władzę wykonawczą, jak i ustawodawczą, i może wydawać dekrety wiążące obywateli. Brak podziału władzy nie powoduje jednak w praktyce większego zamieszania, gdyż cała machina rządowa podporządkowana jest jednolitej kontroli partii komunistycznej. Partia ta ma taką dominującą rolę nad państwem, jakiej nie ma w Stanach Zjednoczonych ani w krajach Europy Zachodniej.

Z EM 46: Nasz rosyjski sojusznik (1945)

Przyp. tłum.