W Anty-Dühringu (1877) Friedrich Engels opisał własność państwową, tj. kapitalizm państwowy, w następujący sposób:
Jeśli kryzys ujawnił niezdolność burżuazji do dalszego kontrolowania nowoczesnych sił wytwórczych, to przekształcenie wielkich organizacji produkcji i komunikacji w spółki akcyjne i własność państwową pokazuje, że w tym celu można zrezygnować z burżuazji. Wszystkie funkcje społeczne kapitalistów są teraz wykonywane przez pracowników najemnych. Kapitalista nie ma już żadnej działalności społecznej poza gromadzeniem dochodów, odcinaniem kuponów i hazardem na giełdzie, gdzie różni kapitaliści oszukują się nawzajem na swoim kapitale. Tak jak na początku kapitalistyczny sposób produkcji wypierał robotników, tak teraz wypiera kapitalistów, przenosząc ich do grupy ludności zbędnej, nawet jeśli nie w pierwszej kolejności do przemysłowej armii rezerwowej.
Engels dowodził, że narzędzia do zakończenia kapitalizmu znajdują się w kapitalizmie państwowym, pisząc dalej:
Ale ani przekształcenie w spółki akcyjne, ani we własność państwową nie pozbawia sił wytwórczych charakteru kapitału. W przypadku spółek akcyjnych jest to oczywiste. Również nowoczesne państwo jest jedynie organizacją, w którą wyposaża się społeczeństwo burżuazyjne, aby utrzymać ogólne warunki zewnętrzne kapitalistycznego sposobu produkcji przed ingerencją robotników lub poszczególnych kapitalistów. Nowoczesne państwo, niezależnie od jego formy, jest więc państwem kapitalistów, idealnym ciałem zbiorowym wszystkich kapitalistów. Im więcej sił produkcyjnych przejmuje ono na swoją własność, tym bardziej staje się rzeczywistym ciałem zbiorowym kapitalistów, tym więcej obywateli wyzyskuje. Robotnicy pozostają pracownikami najemnymi, proletariuszami. Stosunek kapitalistyczny nie zostaje zniesiony, jest on raczej posunięty do ekstremum. Ale na tym krańcu przekształca się w swoje przeciwieństwo. Państwowa własność sił wytwórczych nie jest rozwiązaniem konfliktu, ale zawiera w sobie formalne środki, klucz do rozwiązania.
W Socialism: Utopian and Scientific (1880), Engels opisał kapitalizm państwowy jako nową formę lub odmianę kapitalizmu. Termin kapitalizm państwowy został po raz pierwszy użyty przez Wilhelma Liebknechta w 1896 r., który powiedział: „Nikt nie zwalczał socjalizmu państwowego bardziej niż my, niemieccy socjaliści; nikt nie wykazał bardziej dobitnie niż ja, że socjalizm państwowy jest tak naprawdę kapitalizmem państwowym”.
Sugeruje się, że koncepcję kapitalizmu państwowego można wywieść z krytyki Michaiła Bakunina podczas Pierwszej Międzynarodówki, dotyczącej potencjału wyzysku państwowego w socjalizmie inspirowanym marksizmem, lub z argumentu Jana Wacława Machajskiego w Robotniku Intelektualnym (1905), że socjalizm był ruchem inteligencji jako klasy, skutkującym nowym typem społeczeństwa, który określił mianem kapitalizmu państwowego. Dla anarchistów socjalizm państwowy jest równoznaczny z kapitalizmem państwowym, a więc opresyjny i stanowi jedynie przejście od prywatnych kapitalistów do państwa będącego jedynym pracodawcą i kapitalistą.
W Imperialism, the Highest Stage of Capitalism oraz Imperialism and World Economy, zarówno Władimir Lenin, jak i Nikołaj Bucharin, podobnie zidentyfikowali wzrost kapitalizmu państwowego jako jedną z głównych cech kapitalizmu w epoce imperializmu. W „Państwie i rewolucji” Lenin napisał, że „bardzo powszechne jest błędne twierdzenie burżuazyjnych reformatorów, że kapitalizm monopolistyczny lub państwowo-monopolistyczny nie jest już kapitalizmem, lecz może być teraz nazywany „socjalizmem państwowym” i tak dalej”. Podczas I wojny światowej, wykorzystując pomysł Lenina, że carat podążał pruską drogą do kapitalizmu, bolszewik Nikołaj Bucharin zidentyfikował nowy etap w rozwoju kapitalizmu, w którym wszystkie sektory produkcji narodowej i wszystkie ważne instytucje społeczne były zarządzane przez państwo – nazwał ten nowy etap kapitalizmem państwowym. Po rewolucji październikowej Lenin używał terminu kapitalizm państwowy w sposób pozytywny. Wiosną 1918 roku, podczas krótkiego okresu liberalizmu gospodarczego przed wprowadzeniem komunizmu wojennego i ponownie podczas Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP) w 1921 roku, Lenin uzasadniał wprowadzenie kapitalizmu państwowego kontrolowanego politycznie przez dyktaturę proletariatu w celu dalszej centralnej kontroli i rozwoju sił wytwórczych, w następujący sposób:
Rzeczywistość mówi nam, że kapitalizm państwowy byłby krokiem naprzód. Jeśli w niewielkiej przestrzeni czasowej udałoby się nam osiągnąć kapitalizm państwowy, byłoby to zwycięstwo.
Lenin twierdził, że państwo powinno tymczasowo kierować gospodarką, która ostatecznie zostanie przejęta przez robotników. Dla Lenina kapitalizm państwowy nie oznaczał, że państwo będzie zarządzać większością gospodarki, ale że kapitalizm państwowy będzie jednym z pięciu elementów gospodarki:
Kapitalizm państwowy byłby krokiem naprzód w porównaniu z obecnym stanem rzeczy w naszej Republice Radzieckiej. Jeśli za około sześć miesięcy kapitalizm państwowy zostanie wprowadzony w naszej Republice, będzie to wielki sukces i pewna gwarancja, że w ciągu roku socjalizm zdobędzie trwałą pozycję.
Przez lewicę
Jako termin i pojęcie, kapitalizm państwowy był używany przez różnych socjalistów, w tym anarchistów, marksistów, leninistów, lewicowych komunistów, marksistów-leninistów i trockistów.
AnarchiściEdit
Prawdopodobnie najwcześniejsza krytyka Związku Radzieckiego jako państwowego kapitalizmu została sformułowana przez rosyjskich anarchistów, co zostało udokumentowane w pracy Paula Avricha na temat rosyjskiego anarchizmu.
Twierdzenie rosyjskich anarchistów stanie się standardem w pracach anarchistycznych. W odniesieniu do Związku Radzieckiego, wybitna anarchistka Emma Goldman napisała artykuł z 1935 roku zatytułowany „There Is No Communism in Russia”, w którym argumentowała:
Taki stan rzeczy można nazwać kapitalizmem państwowym, ale byłoby fantastycznie uważać go za komunistyczny w jakimkolwiek sensie.
Mówiąc o marksizmie, Murray Bookchin powiedział co następuje:
Marksizm, w rzeczywistości, staje się ideologią. Zostaje przyswojony przez najbardziej zaawansowane formy państwowego ruchu kapitalistycznego – przede wszystkim przez Rosję. Przez niewiarygodną ironię historii, marksistowski „socjalizm” okazuje się być w dużej mierze tym samym państwowym kapitalizmem, którego Marks nie przewidział w dialektyce kapitalizmu. Proletariat, zamiast przekształcić się w klasę rewolucyjną w łonie kapitalizmu, okazuje się być organem w ciele społeczeństwa burżuazyjnego. Lenin wyczuł to i opisał „socjalizm” jako „nic innego jak państwowy monopol kapitalistyczny stworzony dla dobra całego ludu”. To niezwykłe stwierdzenie, jeśli zastanowić się nad jego implikacjami, i pełne sprzeczności.
Mówiąc o leninizmie, autorzy Anarchistycznego FAQ mówią:
Model leninowski zamiast przedstawiać skuteczny i efektywny środek do osiągnięcia rewolucji, jest elitarny, hierarchiczny i wysoce nieefektywny w osiągnięciu społeczeństwa socjalistycznego. W najlepszym przypadku partie te odgrywają szkodliwą rolę w walce klasowej, alienując aktywistów i bojowników swoimi zasadami organizacyjnymi i taktyką manipulacji w ramach popularnych struktur i grup. W najgorszym przypadku partie te mogą przejąć władzę i stworzyć nową formę społeczeństwa klasowego (państwowo-kapitalistycznego), w którym klasa robotnicza jest uciskana przez nowych szefów (czyli hierarchię partyjną i jej mianowanych).
Klasyczni i ortodoksyjni marksiściEdit
Bezpośrednio po rewolucji rosyjskiej wielu zachodnich marksistów kwestionowało możliwość istnienia socjalizmu w Rosji. W szczególności Karl Kautsky powiedział:
To tylko stara feudalna wielka własność ziemska, która już nie istnieje. Warunki w Rosji były dojrzałe do jej zniesienia, ale nie były dojrzałe do zniesienia kapitalizmu. Kapitalizm teraz znów świętuje odrodzenie, ale w formach, które są bardziej uciążliwe i bardziej wstrząsające dla proletariatu niż dawniej.
Prywatny kapitalizm, zamiast przybrać wyższe formy uprzemysłowienia, przyjął najbardziej nędzne i obskurne formy czarnego rynku i spekulacji pieniędzmi. Kapitalizm przemysłowy przekształcił się w kapitalizm państwowy. Dawniej urzędnicy państwowi i urzędnicy kapitału prywatnego byli wobec siebie krytyczni, często bardzo wrogo nastawieni.
W konsekwencji człowiek pracy przekonał się, że jego przewaga leży po stronie jednego lub drugiego. Dziś biurokracja państwowa i biurokracja kapitalistyczna są połączone w jedno – jest to rezultat wielkiej rewolucji socjalistycznej dokonanej przez bolszewików. Stanowi ona najbardziej opresyjny ze wszystkich despotyzmów, jakie Rosja kiedykolwiek musiała cierpieć.
Po 1929 roku wygnani mienszewicy, tacy jak Fiodor Dan, zaczęli twierdzić, że stalinowska Rosja stanowiła państwowe społeczeństwo kapitalistyczne. W Wielkiej Brytanii ortodoksyjnie marksistowska grupa Socjalistyczna Partia Wielkiej Brytanii niezależnie rozwinęła podobną doktrynę. Choć początkowo wychodzili z założenia, że kapitalizm sowiecki niewiele różni się od zachodniego, to później zaczęli twierdzić, że biurokracja posiadała wspólną własność produkcyjną, podobnie jak Kościół katolicki. Jak zauważa John O’Neill:
Bez względu na inne zalety i problemy, jakie miały ich teorie, argumentując, że rewolucja rosyjska była od początku rewolucją kapitalistyczną, uniknęli doraźnej i posthocowej natury nowszych, inspirowanych przez maoistów i trockistów, opisów kapitalizmu państwowego, które wychodzą z założenia, że rewolucja bolszewicka zainaugurowała gospodarkę socjalistyczną, która na jakimś późniejszym etapie zdegenerowała się w kapitalizm.
Pisząc w mienszewickim piśmie „Socialist Courier” z 25 kwietnia, Rudolf Hilferding odrzucił koncepcję kapitalizmu państwowego, zauważając, że w formie, w jakiej był on praktykowany w Związku Radzieckim, brakowało mu dynamicznych aspektów kapitalizmu, takich jak rynek ustalający ceny czy zbiór przedsiębiorców i inwestorów, którzy alokowali kapitał. Według Hilferdinga, kapitalizm państwowy nie był formą kapitalizmu, ale raczej formą totalitaryzmu.
Komunistyczna lewica i komuniści radyEdit
Inna wczesna analiza Związku Radzieckiego jako państwowego kapitalisty pochodziła od różnych grup opowiadających się za lewicowym komunizmem. Jedna z głównych tendencji rosyjskiej lewicy komunistycznej z 1918 roku krytykowała ponowne zastosowanie autorytarnych kapitalistycznych stosunków i metod produkcji. Jak argumentował zwłaszcza Walerian Osiński, „jednoosobowe kierownictwo” (zamiast demokratycznych komitetów fabrycznych, które robotnicy założyli, a Lenin zlikwidował) i inne narzucone kapitalistyczne dyscypliny zdławiłyby aktywny udział robotników w organizacji produkcji. Tayloryzm zamieniał robotników w pomocników maszyn, a praca na akord narzucała indywidualizm zamiast kolektywnego wynagradzania w produkcji, zaszczepiając w ten sposób robotnikom wartości drobnomieszczańskie. Podsumowując, działania te postrzegano jako ponowną transformację proletariuszy w ramach produkcji z kolektywnych podmiotów z powrotem w zatomizowane przedmioty kapitału. Twierdzono, że klasa robotnicza musi świadomie uczestniczyć zarówno w zarządzaniu gospodarką, jak i polityką. W 1918 roku ta tendencja w łonie lewicy komunistycznej podkreślała, że problem z kapitalistyczną produkcją polega na tym, że traktuje ona robotników jak przedmioty. Jej transcendencja leżała w świadomej kreatywności i partycypacji robotników, co przypomina Marksowską krytykę alienacji.
Ten rodzaj krytyki odżył na lewicy Rosyjskiej Partii Komunistycznej po X Zjeździe w 1921 roku, który wprowadził Nową Politykę Ekonomiczną (NEP). Wielu członków Opozycji Robotniczej i Decistów (obie później zdelegalizowane) oraz dwóch nowych podziemnych lewicowych grup komunistycznych, Grupy Robotniczej Gawriła Miasnikowa i Grupy Robotniczej Prawdy, rozwinęło ideę, że Rosja staje się państwowym społeczeństwem kapitalistycznym rządzonym przez nową klasę biurokratyczną. Najbardziej rozwiniętą wersję tej idei Myasnikov zawarł w broszurze z 1931 roku.
W tradycji komunistycznej lewicy i rady poza Rosją system sowiecki uważany jest za państwowo-kapitalistyczny, chociaż niektórzy lewicowi komuniści, tacy jak Amadeo Bordiga, określali go również jako po prostu kapitalizm lub kapitalistyczny sposób produkcji. Otto Rühle, główny niemiecki lewicowy komunista, rozwinął tę ideę w latach dwudziestych, a później została ona wyartykułowana przez holenderskiego komunistę Anton Pannekoek’a w „Kapitalizmie państwowym i dyktaturze” (1936).
TrockiściEdit
Leon Trocki stwierdził, że termin kapitalizm państwowy „pierwotnie powstał dla określenia zjawisk, które powstają, gdy państwo burżuazyjne przejmuje bezpośrednią kontrolę nad środkami transportu lub przedsiębiorstwami przemysłowymi” i dlatego jest „częściowym zaprzeczeniem” kapitalizmu.
Jednakże Trocki odrzucił ten opis Związku Radzieckiego, twierdząc zamiast tego, że jest on zdegenerowanym państwem robotniczym. Po II wojnie światowej większość trockistów zaakceptowała analizę krajów bloku sowieckiego jako zdeformowanych państw robotniczych. Jednak alternatywne opinie w tradycji trockistowskiej rozwinęły teorię kapitalizmu państwowego jako nową teorię klasową, aby wyjaśnić to, co uważają za zasadniczo niesocjalistyczny charakter Związku Radzieckiego, Kuby, Chin i innych samozwańczych państw socjalistycznych.
Dyskusja sięga wewnętrznych debat w Lewej Opozycji w późnych latach dwudziestych i wczesnych trzydziestych. Ante Ciliga, członek Lewej Opozycji uwięziony w Werchne-Uralsku w latach 30-tych, opisał ewolucję wielu członków Lewej Opozycji w kierunku teorii kapitalizmu państwowego pod wpływem Grupy Robotniczej Gawriła Miasnikowa i innych lewicowych frakcji komunistycznych.
Po uwolnieniu i powrocie do działalności w Międzynarodowej Lewej Opozycji, Ciliga „był jednym z pierwszych, po 1936 roku, którzy podnieśli tę teorię w kręgach trockistowskich”. George Orwell, który podobnie jak Ciliga był antystalinowskim lewicowcem, użył tego terminu w Hołdzie dla Katalonii (1938).
Po roku 1940 dysydenci trockistowscy rozwinęli bardziej wyrafinowane teoretycznie ujęcia kapitalizmu państwowego. Jednym z wpływowych sformułowań była teoria Johnson-Forest Tendency, do której należeli C.L.R. James i Raya Dunayevskaya, która sformułowała swoją teorię na początku lat 40. na podstawie analizy pierwszych trzech Planów Pięcioletnich oraz lektury wczesnych humanistycznych pism Marksa. Ich ewolucja polityczna doprowadziła ich do odejścia od trockizmu.
Innym przykładem jest Tony Cliff, związany z Międzynarodową Tendencją Socjalistyczną i Brytyjską Socjalistyczną Partią Robotniczą (SWP), której początki sięgają późnych lat 40. W przeciwieństwie do Johnsona-Foresta, Cliff sformułował teorię kapitalizmu państwowego, która pozwoliła jego grupie pozostać trockistami, choć heterodoksyjnymi. Stosunkowo niedawny tekst Stephena Resnicka i Richarda D. Wolffa, zatytułowany Class Theory and History, bada to, co oni nazywają kapitalizmem państwowym w byłym Związku Radzieckim, kontynuując temat, który był przedmiotem debaty w ramach teorii trockistowskiej przez większość minionego stulecia.
Inne lewicowe teorie dotyczące społeczeństw w stylu radzieckim obejmują kolektywizm biurokratyczny, zdeformowane państwa robotnicze, zdegenerowane państwa robotnicze i nową klasę.
Maoiści i antyrewizjonistyczni marksiści-leniniściEdit
W powszechnym programie ustanowionym przez Chińską Ludową Polityczną Konferencję Konsultatywną w 1949 r., będącym w efekcie tymczasową konstytucją kraju, kapitalizm państwowy oznaczał system gospodarczy o charakterze korporacyjnym. Stanowił on, co następuje: „Gdy tylko jest to konieczne i możliwe, prywatny kapitał będzie zachęcany do rozwoju w kierunku kapitalizmu państwowego”.
Od 1956 r. do końca lat 70. Komunistyczna Partia Chin i jej maoistowscy lub antyrewizjonistyczni zwolennicy na całym świecie często opisywali Związek Radziecki jako państwowy kapitalizm, zasadniczo używając przyjętej definicji marksistowskiej, aczkolwiek na innej podstawie i w odniesieniu do innego okresu niż trockiści czy lewicowi komuniści. Konkretnie, maoiści i ich potomkowie używają terminu kapitalizm państwowy jako części opisu stylu i polityki Nikity Chruszczowa i jego następców, jak również podobnych przywódców i polityki w innych samozwańczych państwach „socjalistycznych”. Wiązało się to z ideologicznym rozłamem chińsko-sowieckim.
Po śmierci Mao Zedonga, wśród zwolenników rewolucji kulturalnej i Gangu Czterech, większość rozszerzyła sformułowanie państwowo-kapitalistyczne na same Chiny i przestała popierać Komunistyczną Partię Chin, która podobnie zdystansowała się od tych dawnych bratnich grup. Związana z tym teoria Hoxhaizmu została rozwinięta w 1978 r., głównie przez socjalistycznego prezydenta Albanii Envera Hoxhę, który utrzymywał, że sam Mao prowadził państwowo-kapitalistyczną i rewizjonistyczną politykę gospodarczą.
Większość obecnych grup komunistycznych wywodzących się z maoistowskiej tradycji ideologicznej nadal przyjmuje opis zarówno Chin, jak i Związku Radzieckiego jako państwowo-kapitalistycznych od pewnego momentu ich historii – najczęściej jest to Związek Radziecki od 1956 r. do jego upadku w 1991 r. oraz Chiny od 1976 r. do chwili obecnej. Maoiści i antyrewizjoniści również czasami używają terminu imperializm społeczny do opisania państw socjalistycznych, które uważają za kapitalistyczne w swej istocie – ich sformułowanie „socjalista w słowach, imperialista w czynach” to właśnie oznacza.
Przez liberalnych ekonomistówEdit
Murray Rothbard, filozof anarchokapitalistyczny, używał terminu kapitalizm państwowy zamiennie z terminem kapitalizm monopolu państwowego i używał go do opisania partnerstwa rządu i wielkiego biznesu, w którym państwo interweniuje w imieniu wielkich kapitalistów przeciwko interesom konsumentów.
Rothbard odróżnił go od kapitalizmu leseferystycznego, w którym wielki biznes nie jest chroniony przed siłami rynkowymi. To użycie pochodzi z lat 60. XX wieku, kiedy Harry Elmer Barnes opisał gospodarkę Stanów Zjednoczonych po Nowym Ładzie jako „kapitalizm państwowy”. Ostatnio Andriej Illarionow, były doradca ekonomiczny prezydenta Rosji Władimira Putina, podał się do dymisji w grudniu 2005 roku, protestując przeciwko „objęciu kapitalizmu państwowego” przez Rosję.
Termin „kapitalizm państwowy” nie jest używany przez klasycznych liberałów do opisania publicznej własności środków produkcji. Wyjaśnienie dlaczego tak się dzieje podaje ekonomista szkoły austriackiej Ludwig von Mises, który argumentował:
Ruch socjalistyczny zadaje sobie wiele trudu, aby często wprowadzać do obiegu nowe etykiety dla swojego idealnie skonstruowanego państwa. Każdą zużytą etykietę zastępuje się inną, która budzi nadzieję na ostateczne rozwiązanie nierozwiązywalnego podstawowego problemu socjalizmu – aż do momentu, gdy staje się oczywiste, że nie zmieniono nic poza nazwą. Najnowszym hasłem jest „kapitalizm państwowy”. Nie jest powszechnie uświadamiane, że obejmuje on nic więcej niż to, co kiedyś nazywano gospodarką planową i socjalizmem państwowym, oraz że kapitalizm państwowy, gospodarka planowa i socjalizm państwowy różnią się od „klasycznego” ideału egalitarnego socjalizmu jedynie w kwestiach nieistotnych.
Przez włoskich faszystówEdit
W kwestiach gospodarczych, Włoski przywódca faszystowski Benito Mussolini twierdził w 1933 r., że gdyby faszyzm miał podążać za współczesną fazą kapitalizmu, jego droga „prowadziłaby nieubłaganie do kapitalizmu państwowego, który jest niczym więcej ani mniej niż państwowym socjalizmem postawionym na głowie. W obu przypadkach rezultatem jest biurokratyzacja działalności gospodarczej narodu”.
Mussolini twierdził, że kapitalizm zdegenerował się w trzech etapach, zaczynając od kapitalizmu dynamicznego lub heroicznego (1830-1870), po którym nastąpił kapitalizm statyczny (1870-1914), a następnie osiągnął swoją ostateczną formę kapitalizmu dekadenckiego, znanego również jako superkapitalizm, począwszy od 1914 roku.
Mussolini potępiał superkapitalizm za spowodowanie „standaryzacji ludzkości” i za spowodowanie nadmiernej konsumpcji. Mussolini twierdził, że na tym etapie superkapitalizmu „to właśnie wtedy przedsiębiorstwo kapitalistyczne, gdy pojawiają się trudności, rzuca się jak martwy ciężar w ramiona państwa. To właśnie wtedy zaczyna się i staje coraz bardziej konieczna interwencja państwa. To właśnie wtedy ci, którzy kiedyś ignorowali państwo, teraz z niepokojem go szukają”. Ze względu na niezdolność przedsiębiorstw do prawidłowego funkcjonowania w obliczu trudności gospodarczych Mussolini twierdził, że dowodzi to konieczności interwencji państwa w gospodarkę w celu jej ustabilizowania.
Mussolini twierdził, że dynamiczny lub heroiczny kapitalizm i burżuazja mogą uniknąć degeneracji w kapitalizm statyczny, a następnie superkapitalizm tylko wtedy, gdy porzucona zostanie koncepcja indywidualizmu gospodarczego i wprowadzony zostanie państwowy nadzór nad gospodarką. Prywatna przedsiębiorczość kontrolowałaby produkcję, ale byłaby ona nadzorowana przez państwo. Włoski faszyzm przedstawił system ekonomiczny korporacjonizmu jako rozwiązanie, które zachowałoby prywatną przedsiębiorczość i własność, pozwalając jednocześnie państwu na interwencję w gospodarkę, gdy prywatna przedsiębiorczość zawodzi.