Prawdopodobnie największym osiągnięciem muzycznym okresu baroku jest stworzenie nowego gatunku muzyki wokalnej: opery. Jak większość gatunków w tej epoce, opera przechodzi znaczącą ewolucję stylistyczną od swoich początków we wczesnych latach 1600 do opery seria Haendla w latach 1730. Proszę zwrócić szczególną uwagę na następujące terminy (jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na ich temat, skorzystaj z linków): libretto, recytatyw (obie formy: secco i accompagnato), i aria.

Wprowadzenie

Opera (angielska liczba mnoga: operas; włoska liczba mnoga: opere) jest formą sztuki, w której śpiewacy i muzycy wykonują utwór dramatyczny łączący tekst (zwany librettem) i partyturę muzyczną, zazwyczaj w scenerii teatralnej. Opera zawiera wiele elementów teatru mówionego, takich jak gra aktorska, scenografia i kostiumy, a czasem także taniec. Przedstawienie jest zazwyczaj wystawiane w operze, z towarzyszeniem orkiestry lub mniejszego zespołu muzycznego.

Figura 1. The Palais Garnier of the Paris Opéra, one of the world’s most famous opera houses

Opera jest częścią zachodniej tradycji muzyki klasycznej. Rozpoczęła się we Włoszech pod koniec XVI wieku (wraz z utraconą Dafne Jacopo Periego, wystawioną we Florencji w 1598 roku) i szybko rozprzestrzeniła się na resztę Europy: Schütz w Niemczech, Lully we Francji i Purcell w Anglii – wszyscy oni pomogli ustanowić swoje narodowe tradycje w XVII wieku. W XVIII wieku włoska opera nadal dominowała w większości Europy (z wyjątkiem Francji), przyciągając zagranicznych kompozytorów, takich jak Handel. Opera seria była najbardziej prestiżową formą opery włoskiej, aż do momentu, gdy Gluckre zareagował przeciwko jej sztuczności swoimi „reformatorskimi” operami w latach 60-tych XVII wieku. Dziś najbardziej znaną postacią opery końca XVIII wieku jest Mozart, który zaczynał od opery seria, ale najbardziej znany jest ze swoich włoskich oper komicznych, zwłaszcza Wesela Figara (Le Nozze Di Figaro), Don Giovanniego i Così fan tutte, a także Czarodziejskiego fletu (Die Zauberflöte), przełomowego dzieła w tradycji niemieckiej.

Operowa terminologia

Słowa opery znane są jako libretto (dosłownie „mała książka”). Niektórzy kompozytorzy, zwłaszcza Richard Wagner, pisali własne libretta; inni ściśle współpracowali ze swoimi librecistami, np. Mozart z Lorenzo Da Ponte. Opera tradycyjna, często nazywana „operą numeryczną”, składa się z dwóch rodzajów śpiewu: recytatywu, czyli fragmentów napędzających akcję, śpiewanych w stylu mającym imitować i podkreślać fleksję mowy, oraz arii („powietrze” lub formalna pieśń), w której bohaterowie wyrażają swoje emocje w bardziej uporządkowanym stylu melodycznym. Często pojawiają się duety, tria i inne zespoły, a chóry są wykorzystywane do komentowania akcji. W niektórych formach opery, takich jak Singspiel, opéra comique, operetka i semi-opera, recytatyw jest najczęściej zastępowany przez mówiony dialog. Melodyjne lub pół-melodyczne fragmenty występujące pośród recytatywu lub zamiast niego, są również określane jako arioso. W okresie baroku i klasycyzmu recytatyw mógł występować w dwóch podstawowych formach: recytatywu secco (suchego), śpiewanego ze swobodnym rytmem dyktowanym akcentem słów, z towarzyszeniem jedynie continuo, którym najczęściej był klawesyn i wiolonczela, lub accompagnato (zwanego też strumentato), w którym akompaniament zapewniała orkiestra. Do XIX wieku accompagnato zyskało przewagę, orkiestra odgrywała znacznie większą rolę, a Richard Wagner zrewolucjonizował operę, znosząc niemal wszelkie rozróżnienie między arią a recytatywem w swoim dążeniu do tego, co nazwał „niekończącą się melodią”. Późniejsi kompozytorzy raczej podążali za przykładem Wagnera, choć niektórzy, jak Strawiński w swoim The Rake’s Progress, przeciwstawili się temu trendowi. Terminologia różnych rodzajów głosów operowych jest szczegółowo opisana poniżej.

Origins

Włoskie słowo opera oznacza „pracę”, zarówno w sensie wykonanej pracy, jak i osiągniętego rezultatu. Włoskie słowo wywodzi się z łacińskiej opery, rzeczownika w liczbie pojedynczej oznaczającego „pracę”, a także liczby mnogiej rzeczownika opus. Według Oxford English Dictionary, włoskie słowo zostało po raz pierwszy użyte w znaczeniu „kompozycja, w której poezja, taniec i muzyka są połączone” w 1639 roku; pierwsze odnotowane angielskie użycie w tym znaczeniu datuje się na 1648 rok.

Dafne Jacopo Peri było najwcześniejszą kompozycją uważaną za operę w dzisiejszym rozumieniu. Została napisana około 1597 roku, w dużej mierze pod wpływem inspiracji elitarnego kręgu literackich humanistów florenckich, którzy zebrali się jako „Camerata de' Bardi”. Co istotne, Dafne była próbą odrodzenia klasycznego dramatu greckiego, wpisującą się w szersze odrodzenie antyku charakterystyczne dla renesansu. Członkowie Cameraty uważali, że partie „chóralne” dramatów greckich były pierwotnie śpiewane, a być może nawet cały tekst wszystkich ról; opera była więc pomyślana jako sposób na „przywrócenie” tej sytuacji. Dafne niestety zaginęła. Późniejsze dzieło Periego, Euridice, pochodzące z 1600 roku, jest pierwszą partyturą operową, która przetrwała do naszych czasów. Zaszczyt bycia pierwszą operą, która wciąż jest regularnie wystawiana, przypada jednak Orfeuszowi Claudia Monteverdiego, skomponowanemu dla dworu w Mantui w 1607 roku. Mantuański dwór Gonzagów, pracodawców Monteverdiego, odegrał znaczącą rolę w powstaniu opery, zatrudniając nie tylko nadwornych śpiewaków concerto delle donne (do 1598 roku), ale także jednego z pierwszych prawdziwych „śpiewaków operowych”: Madama Europa.

Era baroku

Figura 2. Teatro Argentina (Panini, 1747, Musée du Louvre)

Opera nie pozostała długo ograniczona do widowni dworskiej. W 1637 roku w Wenecji pojawiła się idea „sezonu” (karnawału) publicznie uczęszczanych oper, wspieranych przez sprzedaż biletów. Monteverdi przeniósł się do tego miasta z Mantui i w latach czterdziestych XVI wieku skomponował dla teatru weneckiego swoje ostatnie opery, Il ritorno d’Ulisse in patria i L’incoronazione di Poppea. Jego najważniejszy naśladowca Francesco Cavalli przyczynił się do rozpowszechnienia opery w całych Włoszech.

W tych wczesnobarokowych operach szeroki komizm mieszał się z elementami tragicznymi w mieszance, która raziła niektóre wykształcone wrażliwości, wywołując pierwszy z wielu ruchów reformatorskich w operze, sponsorowanych przez Akademię Arkadyjską, związaną z poetą Metastasiem, którego libretta pomogły wykrystalizować gatunek opery seria, który stał się wiodącą formą opery włoskiej do końca XVIII wieku. Po ugruntowaniu się ideału Metastasia, komizm w operze barokowej zarezerwowany był dla tego, co zaczęto nazywać opera buffa. Zanim takie elementy zostały wyparte z opery seria, wiele librett zawierało osobno rozwijający się wątek komiczny jako rodzaj „opery w operze”. Jednym z powodów była próba przyciągnięcia do publicznych teatrów operowych członków rosnącej klasy kupieckiej, nowo zamożnych, ale wciąż nie tak kulturalnych jak szlachta. Te odrębne wątki zostały niemal natychmiast wskrzeszone w osobno rozwijającej się tradycji, która częściowo wywodziła się z commedii dell’arte, długo kwitnącej improwizowanej tradycji scenicznej Włoch.

Tak jak intermedia były niegdyś wystawiane pomiędzy aktami sztuk scenicznych, opery w nowym gatunku komicznym „intermezzi”, który rozwinął się głównie w Neapolu w latach 1710 i 20-tych, były początkowo wystawiane w przerwach oper seria. Stały się jednak tak popularne, że wkrótce zaczęto je oferować jako osobne produkcje.

Opera seria była podniosła w tonie i wysoce wystylizowana w formie, zwykle składała się z recytatywów secco przeplatanych długimi ariami da capo. Dawały one wielką szansę na wirtuozowski śpiew, a podczas złotego wieku opery seria śpiewak naprawdę stawał się gwiazdą. Rola bohatera była zazwyczaj pisana dla głosu kastratów; kastraci tacy jak Farinelli i Senesino, a także soprany żeńskie takie jak Faustyna Bordoni, stały się bardzo poszukiwane w całej Europie jako opera seria rządziła sceną w każdym kraju z wyjątkiem Francji. Farinelli był jednym z najsłynniejszych śpiewaków XVIII wieku. Opera włoska wyznaczyła standardy baroku. Włoskie libretta były normą, nawet gdy niemiecki kompozytor jak Handelfound sam komponował takie dzieła jak Rinaldo i Giulio Cesare dla londyńskiej publiczności. Włoskie libretta dominowały również w okresie klasycznym, na przykład w operach Mozarta, który tworzył w Wiedniu u schyłku wieku. Czołowi urodzeni we Włoszech kompozytorzy opery seria to Alessandro Scarlatti, Vivaldi i Porpora.