Rtęć występuje naturalnie w skorupie ziemskiej. Jest uwalniana do środowiska w wyniku aktywności wulkanicznej, wietrzenia skał oraz w wyniku działalności człowieka. Działalność człowieka jest główną przyczyną uwalniania rtęci, zwłaszcza przez elektrownie węglowe, spalanie węgla w budynkach mieszkalnych w celu ogrzewania i gotowania, procesy przemysłowe, spalarnie odpadów oraz w wyniku wydobycia rtęci, złota i innych metali.

Po dostaniu się do środowiska rtęć może zostać przekształcona przez bakterie w metylortęć. Metylortęć ulega następnie bioakumulacji (bioakumulacja zachodzi, gdy organizm zawiera wyższe stężenie substancji niż otoczenie) w rybach i skorupiakach. Metylortęć ulega również biomagnifikacji. Na przykład, duże ryby drapieżne są bardziej prawdopodobne, aby mieć wysoki poziom rtęci w wyniku jedzenia wielu mniejszych ryb, które nabyły rtęć poprzez spożycie planktonu.

Ludzie mogą być narażeni na rtęć w każdej z jej form w różnych okolicznościach. Jednak narażenie występuje głównie poprzez spożywanie ryb i skorupiaków zanieczyszczonych metylortęcią oraz poprzez wdychanie przez pracowników oparów rtęci pierwiastkowej w procesach przemysłowych. Gotowanie nie eliminuje rtęci.

Narażenie na rtęć

Wszyscy ludzie są narażeni na pewien poziom rtęci. Większość ludzi jest narażona na niskie poziomy rtęci, często poprzez narażenie chroniczne (ciągły lub przerywany długotrwały kontakt). Jednakże, niektórzy ludzie są narażeni na wysokie poziomy rtęci, w tym ostre narażenie (narażenie występujące w krótkim okresie czasu, często krótszym niż jeden dzień). Przykładem ostrego narażenia byłoby narażenie na działanie rtęci w wyniku wypadku przemysłowego.

Faktory, które określają, czy wystąpią skutki zdrowotne i ich dotkliwość, obejmują:

• rodzaj rtęci, o której mowa;
• dawkę;
• wiek lub etap rozwoju osoby narażonej (płód jest najbardziej podatny);
• czas trwania narażenia;
• drogę narażenia (wdychanie, spożycie lub kontakt skórny).

Generalnie, dwie grupy są bardziej wrażliwe na skutki działania rtęci. Płody są najbardziej podatne na skutki rozwojowe wywołane przez rtęć. Narażenie na metylortęć w łonie matki może wynikać ze spożywania przez nią ryb i skorupiaków. Może ona negatywnie wpływać na rozwijający się mózg i układ nerwowy dziecka. Podstawowym skutkiem zdrowotnym metylortęci jest upośledzenie rozwoju neurologicznego. Dlatego też u dzieci, które były narażone na działanie metylortęci jako płody, mogą wystąpić zaburzenia myślenia poznawczego, pamięci, uwagi, języka oraz drobnych umiejętności motorycznych i wzrokowo-przestrzennych.

Drugą grupę stanowią osoby, które są regularnie narażone (narażenie chroniczne) na wysokie poziomy rtęci (np. populacje, które polegają na rybołówstwie na własne potrzeby lub osoby narażone zawodowo). Wśród wybranych populacji zajmujących się rybołówstwem na własne potrzeby, od 1,5/1000 do 17/1000 dzieci wykazało zaburzenia poznawcze (łagodne opóźnienie umysłowe) spowodowane spożyciem ryb zawierających rtęć. Obejmowały one populacje w Brazylii, Kanadzie, Chinach, Kolumbii i Grenlandii.

Ważny przykład narażenia na rtęć wpływający na zdrowie publiczne wystąpił w Minamata w Japonii, w latach 1932-1968, gdzie fabryka produkująca kwas octowy odprowadzała ciecz odpadową do zatoki Minamata. Zrzut ten zawierał wysokie stężenia metylortęci. Zatoka była bogata w ryby i skorupiaki, stanowiąc główne źródło utrzymania dla lokalnych mieszkańców i rybaków z innych obszarów.

Przez wiele lat nikt nie zdawał sobie sprawy, że ryby były skażone rtęcią i że powodowała ona dziwną chorobę u lokalnej społeczności i w innych dzielnicach. Co najmniej 50 000 osób zostało dotkniętych chorobą w jakimś stopniu, a ponad 2000 przypadków choroby Minamata zostało potwierdzonych. Szczyt zachorowań na chorobę Minamata przypadł na lata 50-te XX wieku, a ciężkie przypadki powodowały uszkodzenia mózgu, paraliż, niespójną mowę i delirium.

Wpływ narażenia na rtęć na zdrowie

Rtęć pierwiastkowa i metylortęć są toksyczne dla centralnego i obwodowego układu nerwowego. Wdychanie oparów rtęci może mieć szkodliwy wpływ na układ nerwowy, pokarmowy i odpornościowy, płuca i nerki, a także może być śmiertelne. Nieorganiczne sole rtęci działają żrąco na skórę, oczy i przewód pokarmowy, a w przypadku spożycia mogą wywołać toksyczne działanie na nerki.

Zaburzenia neurologiczne i zaburzenia zachowania można zaobserwować po wdychaniu, spożyciu lub narażeniu skórnym na różne związki rtęci. Objawy obejmują drżenia, bezsenność, utratę pamięci, efekty nerwowo-mięśniowe, bóle głowy oraz zaburzenia funkcji poznawczych i motorycznych. Łagodne, podkliniczne objawy toksyczności ośrodkowego układu nerwowego można zaobserwować u pracowników narażonych na działanie rtęci elementarnej w powietrzu na poziomie 20 μg/m3 lub wyższym przez kilka lat. Zgłaszano skutki dla nerek, począwszy od zwiększonej ilości białka w moczu do niewydolności nerek.

Jak zmniejszyć narażenie ludzi na źródła rtęci

Istnieje kilka sposobów zapobiegania niekorzystnym skutkom zdrowotnym, w tym promowanie czystej energii, zaprzestanie stosowania rtęci w górnictwie złota, wyeliminowanie wydobycia rtęci i stopniowe wycofywanie produktów nie zawierających rtęci.

Promuj korzystanie z czystych źródeł energii, które nie spalają węgla

Spalanie węgla dla celów energetycznych i grzewczych jest głównym źródłem rtęci. Węgiel zawiera rtęć i inne niebezpieczne substancje zanieczyszczające powietrze, które są emitowane podczas spalania węgla w elektrowniach węglowych, kotłach przemysłowych i piecach domowych.

Eliminacja wydobycia rtęci oraz wykorzystania rtęci w wydobyciu złota i innych procesach przemysłowych

Rtęć jest pierwiastkiem, którego nie można zniszczyć; dlatego rtęć już używana może być ponownie wykorzystana do innych niezbędnych zastosowań, bez dalszej potrzeby wydobywania rtęci. Stosowanie rtęci w rzemieślniczym i małoskalowym górnictwie złota jest szczególnie niebezpieczne, a wpływ na zdrowie wrażliwych grup społecznych jest znaczący. Należy promować i wdrażać techniki wydobywania złota bez rtęci (bez cyjanku), a tam, gdzie rtęć jest nadal używana, należy stosować bezpieczniejsze praktyki pracy, aby zapobiec narażeniu.

Wycofanie z użycia nieistotnych produktów zawierających rtęć i wdrożenie bezpiecznego obchodzenia się, używania i usuwania pozostałych produktów zawierających rtęć

Rtęć jest zawarta w wielu produktach, w tym:

• baterie
• urządzenia pomiarowe, takie jak termometry i barometry
• elektryczne przełączniki i przekaźniki w sprzęcie
• lampy (w tym niektóre rodzaje żarówek)
• amalgamat dentystyczny (do wypełnień dentystycznych)
• produkty do rozjaśniania skóry i inne kosmetyki
• farmaceutyki.

Podejmuje się szereg działań w celu zmniejszenia poziomu rtęci w produktach lub stopniowego wycofywania produktów zawierających rtęć. W służbie zdrowia termometry i sfigmomanometry zawierające rtęć są zastępowane urządzeniami alternatywnymi.

Amalgamat dentystyczny jest stosowany w prawie wszystkich krajach. Konsultacje z ekspertami WHO z 2009 r. wykazały, że globalny, krótkoterminowy zakaz stosowania amalgamatu byłby problematyczny dla zdrowia publicznego i sektora stomatologicznego, ale należy dążyć do stopniowego wycofywania amalgamatu poprzez promowanie zapobiegania chorobom i alternatyw dla amalgamatu; badania i rozwój opłacalnych alternatyw; kształcenie pracowników stomatologicznych i podnoszenie świadomości społecznej.

Rtęć nieorganiczna jest dodawana w znacznych ilościach do niektórych produktów rozjaśniających skórę. Wiele krajów zakazało stosowania produktów do rozjaśniania skóry zawierających rtęć, ponieważ są one niebezpieczne dla zdrowia ludzkiego.

Zastosowanie rtęci w szczepionkach i farmaceutykach

Rtęć, taka jak tiomersal (etylortęć), jest stosowana w bardzo małych ilościach jako środek konserwujący w niektórych szczepionkach i farmaceutykach. W porównaniu do metylortęci, etylortęć jest bardzo różna. Etylortęć jest szybko rozkładana przez organizm i nie kumuluje się. WHO przez ponad 10 lat ściśle monitorowała dowody naukowe związane ze stosowaniem tiomersalu jako środka konserwującego do szczepionek i konsekwentnie dochodziła do tego samego wniosku: nie ma dowodów na to, że ilość tiomersalu stosowana w szczepionkach stanowi zagrożenie dla zdrowia.

Umowa polityczna

Ciągłe uwalnianie rtęci do środowiska w wyniku działalności człowieka, obecność rtęci w łańcuchu pokarmowym oraz wykazane negatywne skutki dla ludzi są na tyle niepokojące, że w 2013 r. rządy państw zgodziły się na Konwencję z Minamaty w sprawie rtęci. Konwencja zobowiązuje rządowe Strony do podjęcia szeregu działań, w tym do zajęcia się emisją rtęci do powietrza oraz do stopniowego wycofywania niektórych produktów zawierających rtęć.

Odpowiedź WHO

WHO publikuje dowody na temat wpływu różnych form rtęci na zdrowie, wytyczne dotyczące identyfikacji populacji zagrożonych narażeniem na rtęć, narzędzia do zmniejszenia narażenia na rtęć oraz wytyczne dotyczące wymiany termometrów zawierających rtęć i urządzeń do pomiaru ciśnienia krwi w służbie zdrowia. WHO prowadzi projekty mające na celu promowanie właściwego zarządzania i utylizacji odpadów medycznych oraz ułatwiła opracowanie przystępnego cenowo, zatwierdzonego, niezawierającego rtęci urządzenia do pomiaru ciśnienia krwi.