(Clara Josephine Schumann, geb. Wieck)

Urodzona 13 września 1819 r. w Lipsku
Zmarła 20 maja 1896 r. we Frankfurcie nad Menem

Niemiecka pianistka i kompozytorka, żona kompozytora Roberta Schumanna
200. rocznica urodzin 13 września 2019

Biografia – Linki internetowe – Literatura & Źródła

Biografia

Jej niezwykłe wczesne wykształcenie i dyscyplina, wybitny talent muzyczny, zdecydowany charakter i poczucie misji uczyniły Clarę Wieck Schumann jedną z najbardziej cenionych niemieckich kobiet XIX wieku. Najbardziej znana w swoim czasie jako wytrawna wykonawczyni i niestrudzona propagatorka dzieł swojego męża Roberta Schumanna, a także rozchwytywana nauczycielka i kompozytorka, pozostała sławna w XX wieku i później – upamiętniona w Niemczech na znaczku pocztowym i w walucie, stała się tematem filmów (np.Helmy Sanders-Brahms) i dramatów (np. Elfriede Jelinek).

Od początku historia jej życia fascynowała. Jako cudowne dziecko Clara Wieck była wychwalana i podziwiana przez rodzinę królewską oraz elitę artystyczną i intelektualną tamtych czasów, od cesarza Austrii po Goethego i austriackiego poetę Grillparzera. Jako młoda kobieta jej romans i małżeństwo z charyzmatycznym i utalentowanym Robertem Schumannem zdawały się oferować nowy model artystycznego partnerstwa, ponieważ para wymieniała się muzycznymi pomysłami i dzieliła kompozytorskimi projektami. Dominacja twórczości Roberta w małżeństwie odzwierciedlała jednak tradycyjne wartości; choć cenił i polegał na talencie muzycznym i wkładzie Clary, Robert oczekiwał od żony, że podporządkuje swoją twórczość jego twórczości i będzie wypełniać obowiązki związane z prowadzeniem domu i opieką nad siedmiorgiem dzieci. (Ósme dziecko zmarło w niemowlęctwie), a Clara była należycie celebrowana jako oddana żona i matka. W końcu, w ciągu 40 lat po śmierci męża w 1856 roku, Clara Schumann osiągnęła legendarny status niemal nadludzkiej istoty, „kapłanki” oddanej swojej sztuce, dzieciom oraz wykonywaniu i promowaniu muzyki męża.

Obfitość nowych badań od lat 80-tych, częściowo stymulowanych przez ruch kobiecy, zrewidowała tradycyjny obraz, ukazując bardziej ludzką walkę o wiarę w siebie i przetrwanie pośród rywalizacji, osobistych rozczarowań, druzgocącego smutku i wyzwań związanych z zarządzaniem rodziną i karierą. Znaczenie Clary Schumann jako kompozytorki w szkole „nowego romantyzmu” i jako mistrzyni nauczania, mającej wpływ na całe pokolenia pianistów, również doczekało się szerszego uznania i analizy (zwłaszcza przez Reicha, Weissweilera, Klassena).

Clara była córką Marianny Tromlitz Wieck, utalentowanej sopranistki i pianistki, oraz Friedricha Wiecka, ambitnego nauczyciela gry na fortepianie i utalentowanego przedsiębiorcy, właściciela wypożyczalni fortepianów i części zamiennych w Lipsku. Marianna, była uczennica Wiecka, przyczyniła się do wzrostu jego sławy poprzez swoje koncerty i nauczanie, ale opuściła dominującego, a nawet obelżywego mężczyznę, gdy Klara nie miała jeszcze pięciu lat. Wrażliwe dziecko reagowało na napięcia w rodzinie, w tym na napady szału Wiecka, nie odzywając się aż do czwartego roku życia, kiedy to przebywało w bezpiecznym domu dziadków macierzystych. Prawo saksońskie przyznawało opiekę nad dziećmi ojcu w przypadku rozwodu, a Wieck odzyskał „swoją” Klarę w dniu jej piątych urodzin. Chcąc wykorzystać popularną wówczas modę na młode wirtuozki fortepianu, postanowił uczynić z córki cudowne dziecko. Rozpoczął rygorystyczny program nauki gry na fortepianie, który rozciągnął się na całkowitą kontrolę nad życiem dziewczynki; zamiast chodzić do szkoły – co trwało bardzo krótko – miała regularne godziny spędzane przy fortepianie, długie spacery na świeżym powietrzu, prywatne lekcje teorii muzyki i kompozycji, języka francuskiego i angielskiego.

Wieck rozpoczął prowadzenie dziennika dla córki, w którym pisał w jej imieniu, zwracając się do siebie per „ojciec”. (Clara miała mieć 19 lat, zanim uzyskała osobistą kontrolę nad swoim dziennikiem). To pozorne przejęcie osobistej tożsamości Clary odzwierciedla całkowite poświęcenie Wiecka dla jej rozwoju jako własnego projektu życiowego. Jednak tak ścisła kontrola nauczyła Clarę praktycznych wskazówek, które przydadzą się w jej dorosłym życiu, na przykład na temat zarządzania koncertami i trasami koncertowymi. Spowodowało to również, że dziewczynka mogła przejąć część hiperkrytycznego, niecierpliwego charakteru Wiecka. Clara, zdolna i zdyscyplinowana uczennica, ciężko pracowała i była wdzięczna za laserową uwagę ojca, ale nie miała dzieciństwa w tradycyjnym sensie i brakowało jej miłości, którą obdarzyłaby ją matka, jak napisała później do Roberta Schumanna.

Ojciec bardzo mnie kochał i ja też go kochałam, ale nie miałam tego, czego dziewczynka tak bardzo potrzebuje – miłości matki … i z tego powodu nigdy nie byłam naprawdę szczęśliwa. (NR 133)

Wysiłki Wiecka zostały sowicie wynagrodzone oszałamiającym sukcesem Klary – od jej pierwszego koncertu w lipskim Gewandhausie w wieku dziewięciu lat, przez występy w Dreźnie, po liczne podróże z ojcem, m.in. do Paryża, Weimaru, Wiednia, Pragi i Berlina. Zaczęła też komponować; w 1831 r. ukazał się jej opus 1 („Quatre Polonoises pour le Pianoforte”). Kiedy w 1830 r. uroczy i utalentowany student fortepianu Robert Schumann (1810-1856) zaczął mieszkać i wynajmować mieszkanie u rodziny Wiecków, wspólne zainteresowanie Clary i Roberta komponowaniem było jednym z elementów więzi emocjonalnej, jaka się między nimi wytworzyła; wymieniali się pomysłami muzycznymi, inspirowali się i reagowali na swoje kompozycje. Robert:

W twoim Romanze słyszę wciąż na nowo, że musimy zostać mężem i żoną Każda z twoich myśli pochodzi z mojej duszy, tak jak zawdzięczam ci całą moją muzykę. (Schumann, Clara und Robert Schumann. Briefwechsel. Ed Eva Weissweiler. Tom 2, 1839. Wydanie krytyczne. Basel: Stroemfeld/Roter Stern, 1987. S. 629. Trans. J.H.)

Kiedy Wieck dowiedział się o romansie tych dwojga, zmusił córkę do zerwania wszelkich kontaktów z młodym kompozytorem; dwa lata później, w 1837 roku, stanowczo odrzucił formalną prośbę Schumanna o poślubienie Klary. Wieck obawiał się utraty upatrzonego dobra i dzieła, swojej „złotej gęsi”. Ponadto, choć podziwiał dary Schumanna, uważał go za niewystarczająco zdolnego do utrzymania żony i rodziny. W końcu (1839) oboje zmuszeni zostali do złożenia wniosku do Sądu Apelacyjnego o zezwolenie na zawarcie małżeństwa bez zgody Wiecka. Rok później apelacja została rozpatrzona pozytywnie, mimo często skandalicznych wysiłków Wiecka, by zdyskredytować ich oboje, a ślub odbył się 12 września 1840 r.

A przecież Klara rozumie również, że mam talent, który trzeba pielęgnować, i że jestem teraz w najlepszej formie i muszę korzystać z młodości, dopóki ją mam. Tylko tak może funkcjonować w małżeństwach artystów; nie można mieć wszystkiego razem …. („Ehetagebuch” Oktober 1842, cyt. w B 175. przeł. JH)

Już rok wcześniej zwierzyła się dziennikowi ze swoich obaw:

Moja gra na fortepianie jest w tyle. Zawsze tak się dzieje, gdy Robert komponuje. W ciągu całego dnia nie znajduję nawet jednej małej godziny dla siebie! Jeśli tylko nie zostanę zbyt daleko w tyle. Czytanie partytur również zostało ponownie porzucone, ale mam nadzieję, że tym razem nie na długo…. („Ehetagebuch” 2 czerwca 1841. Trans NR 88 = Robert Schumann Tagebücher Pt. 2 pod red. Gerd Nauhaus. Leipzig: Deutscher Verlag für Musik, 1987,162)

Co więcej, aby dodać do swoich obowiązków, Clara urodziła córkę Marie 1 września 1841 roku, pierwsze z ośmiorga dzieci, które Clara miała urodzić.

Pęd Clary do koncertowania wiązał się z przyjmowaniem zaproszeń do podróży do odległych miast, coś, co kobieta normalnie robiła tylko razem z mężem lub w towarzystwie krewnego lub innej przyzwoitki. Robert, który wyraził pewne obawy, co ludzie powiedzą, jeśli będzie podróżować sama, towarzyszył jej w kilku podróżach koncertowych, ale prawie zawsze kosztem fizycznym i psychicznym/emocjonalnym dla niego. Czuł się bardziej komfortowo w spokojnym otoczeniu domu, gdzie mógł pracować; ponadto miał mieszane uczucia, widząc swoją żonę oklaskiwaną tak publicznie, zwłaszcza zanim sam stał się znany i sławny. Kiedy Clara, już jako doświadczona organizatorka koncertów, opuściła go, by wyruszyć w samodzielne tournée, Robert popadł w przygnębienie i depresję. Niechętnie zgodził się towarzyszyć jej w uciążliwym tournée po Rosji w 1844 roku, które Clara zniosła brawurowo, ale podczas którego on sam doświadczył poważnych cierpień fizycznych i emocjonalnych.

Wydaje się, że Clara opierała się przed uznaniem powagi stanu męża, aż w końcu doświadczył on poważnego załamania psychicznego i fizycznego w sierpniu 1844 roku. Rodzina, do której należała już druga córka, Elise, opuściła szumiącą muzyczną stolicę Lipska i przeniosła się do Drezna, być może w nadziei, że zmiana atmosfery na spokojniejszą będzie dla Roberta zbawienna. Rzeczywiście skomponował tam wiele ze swoich wielkich dzieł, ale po fazach twórczych nastąpiły depresje, które wymagały od żony wzięcia na siebie coraz większej odpowiedzialności – za rodzinę, dom i w coraz większym stopniu za obronę i wspieranie kariery męża. Ponadto w ciągu pięciu lat spędzonych w Dreźnie Clara urodziła jeszcze czworo dzieci i raz poroniła. Mimo że jej własna kariera zeszła w tych latach na drugi plan, nadal stanowiła ważne źródło utrzymania rodziny, udzielając lekcji i koncertując w Dreźnie, Lipsku oraz podczas tournée do Wiednia, Pragi i Berlina.

We wrześniu 1850 roku rodzina przeniosła się do Düsseldorfu, gdzie Robert otrzymał propozycję objęcia stanowiska dyrektora muzycznego Miejskiej Orkiestry i Chóru. Ostatecznie zamieszkali w mieszkaniu, które było na tyle przestronne, że Clara po raz pierwszy miała pokój z własnym fortepianem, gdzie mogła ćwiczyć, nawet gdy Robert komponował. Centralnym wydarzeniem tego czasu w Düsseldorfie była przyjaźń z młodym Johannesem Brahmsem, który we wrześniu 1853 roku, będąc jeszcze na początku swej drogi zawodowej, złożył pierwszą wizytę podziwianemu starszemu kompozytorowi i jego żonie. Oboje Schumannowie dali się porwać osobistemu urokowi Brahmsa i geniuszowi jego muzyki. Brahms, obok swego przyjaciela, skrzypka Josepha Joachima, będzie jednym z najważniejszych kontaktów i oparciem dla rodziny Schumannów w trudnych miesiącach i latach. Jego podziw i miłość do Klary z pewnością zostały odwzajemnione, a ten wyjątkowy związek przetrwał aż do śmierci Klary, choć jego początkowo namiętna natura stopniowo przerodziła się w głęboką przyjaźń.

Wkrótce po objęciu przez Roberta Schumanna obowiązków w Düsseldorfie stało się jasne, że nie nadaje się na to stanowisko; jako słaby dyrygent i komunikatywny, musiał polegać na pomocy żony podczas prób. Po narastającym niezadowoleniu z jego gry, w listopadzie 1853 roku zarząd miasta poinformował Klarę, że będzie mógł dyrygować tylko własnymi utworami, a wszystkie inne obowiązki dyrygenckie będzie wykonywał asystent dyrygenta. W latach 1852-53 stan psychiczny Roberta Schumanna również niepokojąco się pogorszył; ostateczne załamanie rozpoczęło się w 1854 roku, a jego kulminacją była próba samobójcza 27 lutego i hospitalizacja w Endenich (koło Bonn). Przeżył tam jeszcze dwa i pół roku z okresami większej i mniejszej jasności umysłu. Lekarze Schumanna nie pozwolili Klarze odwiedzać go aż do chwili tuż przed śmiercią, prawdopodobnie w trosce o stabilność pacjenta i prawdopodobną reakcję Klary na widok męża w tak ciężkich warunkach.

Jako matka z wymagającą karierą koncertową, Clara Schumann sumiennie starała się zapewnić swoim dzieciom odpowiednie wykształcenie, nawet jeśli często oznaczało to wysyłanie ich z domu od najmłodszych lat, do krewnych lub do szkoły z internatem – co było powszechną praktyką wśród rodzin klasy średniej w XIX wieku. Choć interesowała się ich postępami i problemami, jej działania i listy sugerują, że często nie była tak wrażliwa na ich potrzeby emocjonalne, jak mogliby sobie tego życzyć.

Clara Schumann zmarła po serii udarów, czterdzieści lat po śmierci męża. Jej oddany przyjaciel Brahms zmarł jedenaście miesięcy później.

Autor: Joey Horsley

Linki

W celu uzyskania dodatkowych materiałów i zdjęć wizualnych należy zapoznać się z wersją niemiecką.

Janina Klassen, Artikel „Clara Schumann”, w: MUGI.Musikvermittlung und Genderforschung: Lexikon und multimediale Präsentationen, hg. von Beatrix Borchard und Nina Noeske, Hochschule für Musik und Theater Hamburg, 2003ff. stand vom 25.4.2018

Clara Schumann, w Schumann Netzwerk.

Clara Schumann, w Diana Ambach, Women of Note, Celebrating 300 Years of Music by women.

Literatura & Źródła

Borchard, Beatrix. 2015. Clara Schumann: jej życie: montaż biograficzny. 3. Wydanie poprawione i rozszerzone. Hildesheim: Georg Olms Verlag. (= B)

Klassen, Janina. 2009. Clara Schumann: muzyka i sfera publiczna. Kolonia: Böhlau.

Reich, Nancy B. 2001 (1985). Clara Schumann, artystka i kobieta. Wydanie poprawione. Ithaca i Londyn: Cornell UP. (= NR) (niemiecki 1991: Klara Schumann. Romantyzm jako los. Biografia. Niemiecki przez Irmgard Andrae. Reinbeck bei Hamburg: Rowohlt, Wunderlich.)

Steegmann, Monica. 2004. Klara Schumann. Londyn: House, 2004.

Weissweiler, Eva. 1990. Klara Schumann: biografia. Hamburg: Hoffman i Campe.