„Albus rex” Iwan III

Iwan III Wasilewicz (Иван III Васильевич) (22 stycznia, 1440 – 27 października 1505), znany również jako Iwan Wielki, był wielkim księciem moskiewskim, który jako pierwszy przyjął bardziej pretensjonalny tytuł „Wielkiego Księcia całej Rusi.” Czasami nazywany „zbieraczem ziem ruskich”, czterokrotnie powiększył terytorium swojego państwa, uznał Moskwę za trzeci Rzym, zbudował moskiewski Kreml i położył podwaliny pod rosyjską autokrację. Pozostaje najdłużej panującym władcą Rosji w historii.

Kontekst

Rodzicami Iwana byli Wasyl II i Maria z Borowska. Gdy Iwan miał pięć lat, jego ojciec został oślepiony podczas nieudanego zamachu stanu. W wieku siedmiu lat Iwan ożenił się z córką księcia Tweru w zamian za pomoc i ochronę. W wieku ośmiu lat przyłączył się do kampanii przeciwko Chanatowi Kazańskiemu w obronie księstw włodzimierskiego i muromskiego. W 1450 r. został współregentem z ojcem, a w 1462 r. jego następcą. Iwan wytrwale realizował politykę zjednoczeniową swoich poprzedników. Był jednak ostrożny, jak wielu książąt z rodu Ruryka. Niektóre źródła przypisują to nieśmiałości, inne – zimnemu sercu i mądrości. Tak czy inaczej, unikał gwałtownych starć z sąsiadami tak długo, jak tylko było to możliwe, aż wszystkie okoliczności były wyjątkowo sprzyjające. Zawsze wolał osiągać swoje cele stopniowo i pośrednio. W tym czasie Moskwa stała się państwem zwartym i potężnym, podczas gdy jej rywale byli coraz słabsi. Ten stan rzeczy bardzo sprzyjał spekulatywnej działalności męża stanu o osobliwym charakterze Iwana III.

Zbieranie ziem ruskich

Pierwszym przedsięwzięciem Iwana była wojna z republiką nowogrodzką, która zaniepokojona rosnącymi wpływami Moskwy, oddała się pod opiekę Kazimierza IV, króla Polski. Sojusz ten Moskwa uznała za akt apostazji od prawosławia. Chociaż Iwan użyłby każdego pretekstu, by nie dopuścić do powstania nacjonalizmu, uznał, że herezja będzie najlepszym sposobem na utrzymanie zwolenników. Iwan pomaszerował przeciwko Nowogrodowi w 1470 roku. Żaden sojusznik nie stanął w obronie Nowogrodu. Po tym, jak latem 1471 roku generałowie Iwana dwukrotnie pokonali siły republiki (według legendy dziesięciokrotnie liczniejsze) nad rzekami Szeloną i Dźwiną, Nowogrodzianie zostali zmuszeni do poproszenia o pokój, który uzyskali, zgadzając się na zawsze porzucić polski sojusz, zrzec się znacznej części swoich północnych kolonii i zapłacić odszkodowanie wojenne w wysokości 15 500 rubli.

Od tego czasu Iwan nieustannie szukał pretekstu do całkowitego zniszczenia Nowogrodu. Chociaż republika pozwalała mu często naruszać pewne dawne przywileje w drobnych sprawach, czujność ludu była tak bystra, że okazja do ataku na Nowogród nadarzyła się dopiero w 1477 roku. W tym roku ambasadorowie Nowogrodu dali mu się we znaki, zwracając się do niego na audiencji publicznej jako do gosudara (suwerena) zamiast gospodin (pan). Iwan od razu ogłosił to jako uznanie swojej suwerenności, a gdy Nowogrodzianie się spierali, pomaszerował przeciwko nim. Opuszczona przez Kazimierza IV i otoczona ze wszystkich stron przez wojska moskiewskie, w których skład wchodził także kontyngent tatarski, republika uznała Iwana za autokratę i poddała się 14 stycznia 1478 roku, oddając w jego ręce wszystkie prerogatywy i posiadłości, w tym całą północną Rosję od Laponii po Ural.

Kolejne bunty w latach 1479-1488 spowodowały, że Iwan masowo przeniósł część najbogatszych i najstarszych rodów nowogrodzkich do Moskwy, Wiatki i innych miast centralnej Rosji. Po tym wydarzeniu Nowogród jako niezależne państwo przestał istnieć. Rywalizująca z nim republika Psków zawdzięczała kontynuację swojego politycznego istnienia gotowości, z jaką wspierała Iwana w walce z jego wrogiem. Pozostałe księstwa zostały praktycznie wchłonięte w drodze podboju, kupna lub kontraktu małżeńskiego: Jarosław w 1463 r., Rostów w 1474 r., Twer w 1485 r.

Odmowa Iwana podzielenia się zdobyczami z braćmi, a następnie jego ingerencja w politykę wewnętrzną odziedziczonych przez nich księstw, wciągnęła go w kilka wojen z nimi. Choć książętom pomagała Litwa, Iwan wychodził z nich zwycięsko. Wreszcie nowa polityka dziedziczenia Iwana, formalnie zawarta w jego testamencie, przewidywała, że domeny wszystkich jego krewnych po śmierci przechodzą bezpośrednio na panującego wielkiego księcia, a nie, jak to było w zwyczaju, na książęcych spadkobierców, co położyło kres na wpół niezależnym księstwom.

Polityka zagraniczna

Iwan III rozrywający list chana na kawałki

To właśnie za panowania Iwana III Moskwa odrzuciła panowanie Mongołów, znane jako jarzmo tatarskie. W 1480 r. Iwan odmówił płacenia zwyczajowej daniny wielkiemu chanowi Akhmatowi (chan Ahmed). Kiedy jednak wielki chan ruszył przeciwko niemu, Iwan zaczął tracić odwagę i tylko surowe napomnienia biskupa rostowskiego Wasiana Patriczewa skłoniły go do wyruszenia w pole. Przez całą jesień wojska rosyjskie i tatarskie ścierały się po przeciwnych stronach rzeki Ugra, aż do 11 listopada, kiedy Achmat wycofał się w step.

W następnym roku wielki chan, przygotowując drugą wyprawę na Moskwę, został nagle zaatakowany, rozgromiony i zabity przez Ivaqa, chana Hordy Nogajskiej, po czym Złota Horda rozpadła się na kawałki. W 1487 r. Iwan zredukował chanat kazański (jeden z odłamów Hordy) do roli państwa wasalnego, choć w późniejszych latach oderwał się on od jego władzy. Z innymi potęgami muzułmańskimi, chanami chanatu krymskiego i sułtanami Imperium Osmańskiego, stosunki Iwana były pacyfistyczne, a nawet przyjazne. Chan krymski, Meńli I Girej, pomógł mu w walce z Wielkim Księstwem Litewskim i ułatwił otwarcie stosunków dyplomatycznych między Moskwą a Stambułem, gdzie w 1495 r. pojawiła się pierwsza ambasada rosyjska.

W sprawach nordyckich Iwan III zawarł ofensywny sojusz z Hansem duńskim i prowadził regularną korespondencję z cesarzem Maksymilianem I, który nazywał go „bratem”. Zbudował silną cytadelę w Ingrii (nazwaną od jego imienia Iwanogrodem), która okazała się brzemienna w skutkach dla Rosjan w wojnie rosyjsko-szwedzkiej 1496-1499, poprzedzonej zatrzymaniem przez Iwana hanzeatyckich kupców handlujących w Nowogrodzie.

Dalszemu rozszerzaniu się dominium Moskali sprzyjała śmierć Kazimierza IV w 1492 r., kiedy to Polska i Litwa ponownie się rozeszły. Na tronie litewskim zasiadł teraz syn Kazimierza – Aleksander, książę słaby i ospały. Był on tak niezdolny do obrony swoich dóbr przed uporczywymi atakami Moskali, że próbował zawrzeć pokój poprzez układ małżeński, żeniąc się z Heleną, córką Iwana. Jednak zdecydowane dążenie Iwana do podbicia jak największej części Litwy zmusiło w końcu Aleksandra do wystąpienia w 1499 r. przeciwko teściowi. Litwini zostali rozgromieni pod Wiedrożą 14 lipca 1500 r., a w 1503 r. Aleksander z radością wykupił pokój, oddając Iwanowi Czernigów, Starodub, Nowogród Siewierski i 16 innych miast.

Polityka wewnętrzna

Portret z XVII w. Titulyarnik

Za panowania Iwana III rządy Moskali przybrały charakter autokratyczny, jakiego nigdy wcześniej nie miały. Wynikało to nie tylko z naturalnej konsekwencji hegemonii Moskwy nad pozostałymi ziemiami ruskimi, ale w jeszcze większym stopniu z równoczesnego wzrostu nowych i egzotycznych zasad, padających na przygotowaną już dla nich glebę. Po upadku Konstantynopola prawosławni kanoniści skłonni byli uważać wielkich książąt moskiewskich za następców cesarzy.

Ten ruch zbiegł się ze zmianą sytuacji rodzinnej Iwana III. Po śmierci swej pierwszej żony, Marii Twerskiej (1467), Iwan III poślubił Zofię Paleolog (znaną także pod pierwotnym greckim i prawosławnym imieniem Zoe), córkę Tomasza Paleologa, despoty Morei, który rościł sobie prawo do tronu Konstantynopola jako brat Konstantyna XI, ostatniego cesarza bizantyjskiego, za namową papieża Pawła II (1469), który miał nadzieję związać w ten sposób Rosję ze Stolicą Apostolską.

Głównym warunkiem ich związku było to, że ich dzieci nie będą dziedziczyć tronu moskiewskiego. Jednak, nie spełniając nadziei papieża na ponowne zjednoczenie obu wyznań, księżniczka przeszła na prawosławie. Ze względu na tradycje rodzinne rozbudziła w umyśle swego małżonka idee imperialne. To dzięki jej wpływowi ceremoniał konstantynopolitański (wraz z dwugłowym orłem i wszystkim, co się z nim wiązało) został przyjęty przez dwór moskiewski.

Od tego czasu wielki książę trzymał się z dala od swoich bojarów. Nigdy sam nie poprowadził żadnej kampanii wojskowej, zdał się na swoich generałów. Zniknęły stare patriarchalne systemy rządów. Nie konsultowano się już z bojarami w sprawach państwowych. Suweren stał się święty, a bojarzy zostali zredukowani do poziomu niewolników, całkowicie zależnych od woli suwerena. Bojarowie z natury rzeczy czuli się urażeni tą obraźliwą rewolucją i walczyli przeciwko niej. Na początku odnosili pewne sukcesy. W pewnym momencie bojarzy postawili Zofię w stan oskarżenia i próbowali zrazić ją do Iwana. Jednak sprytna kobieta w końcu zwyciężyła i to jej syn Wasyl III, a nie syn Marii Twerskiej, Iwan Młody, został koronowany 14 kwietnia 1502 r. na współregenta wraz z ojcem.

Za panowania Iwana III skryba Włodzimierz Gusiew opracował nowy rosyjski Sudebnik, czyli kodeks prawny. Iwan robił wszystko, aby jego stolica stała się godnym następcą Konstantynopola, i z tą wizją zaprosił wielu zagranicznych mistrzów i rzemieślników do osiedlenia się w Moskwie. Najbardziej znanym z nich był Włoch Ridolfo di Fioravante, nazywany Arystotelesem z powodu swojej niezwykłej wiedzy, który zbudował na Kremlu kilka katedr i pałaców. Ten niezwykły zabytek sztuki moskiewskiej pozostaje trwałym symbolem potęgi i chwały Iwana III.

• 1911 wydanie Encyklopedii Britannica (domena publiczna).
• von Herberstei, Sigismund. 450 Jahre Sigismund von Herbersteins Rerum Moscoviticarum Commentarii : 1549-1999. Wiesbaden : Harrassowitz, 2002. ISBN 3447046252
• XPOHOC. Retrieved May 29, 2007.
• Russian History in the Mirror of Fine Art Retrieved May 29, 2007.

All links retrieved March 10, 2018.

• Robert Beard. The Sudebnik