by Clare Rider, IT Archivist 1998-2009

„Trudny problem, któremu ostatnio poświęcono w prasie nieco uwagi, powstał w związku z małżeństwem z angielską dziewczyną Seretse Khamy, Głównego Desygnowanego Plemienia Bamangwato w Protektoracie Bechuanaland”. Tak zaczyna się wstępne memorandum do brytyjskiego gabinetu na temat wodzostwa Bamangwato autorstwa Patricka Gordona Walkera, sekretarza stanu ds. stosunków Wspólnoty Narodów, z 19 lipca 1949 roku. Miał to być pierwszy z wielu takich memorandów, ponieważ małżeństwo czarnego afrykańskiego wodza z białą angielską dziewczyną w Londynie miało wywołać dyplomatyczną burzę w Brytyjskiej Wspólnocie Narodów, która miała trwać prawie dekadę. W roku, który był świadkiem śmierci Lady Khama, jak Ruth Williams miał się stać, to jest właściwe, aby ponownie opowiedzieć historię jej romansu z późnym Seretse Khama, członek Inner Temple, i „trudny problem”, do którego dało początek.

Seretse Khama urodził się 1 lipca 1921 roku, jako syn Sekgomy, wodza plemienia Bamangwato (lub Bangwato) i władcy Rezerwatu Bamangwato w brytyjskim protektoracie Bechuanalandu, znanego obecnie jako Botswana. Rezerwat Bamangwato, który został założony w 1899 roku za czasów dziadka Serestse, Khamy III, obejmował obszar około 40 000 mil kwadratowych w Afryce Południowej. W 1946 roku miał afrykańską populację około 10.000 (podzieloną na kilka plemion, w tym Bangwato) i europejską populację około 500. Kiedy Sekgoma zmarł w 1925 r., Seretse był jeszcze w wieku niemowlęcym i ustanowiono regencję, w której jego wuj, Tshekedi Khama, przejął rolę opiekuna Seretse i pełniącego obowiązki wodza plemienia Bamangwato. Tshekedi wysłał swojego podopiecznego do Anglii, aby kontynuował naukę, studiując prawo w Balliol College w Oksfordzie, a następnie w Inner Temple w Londynie, do której został przyjęty 14 października 1946 roku. To właśnie podczas pobytu w Londynie, mieszkając w pobliżu Marble Arch i ucząc się do egzaminów adwokackich, Seretse poznał Ruth Williams, urzędniczkę w dziale roszczeń ubezpieczyciela Lloyda, Cuthbert Heath. Urodzona w Blackheath, w południowym Londynie, córka emerytowanego oficera armii indyjskiej, służyła w Pomocniczych Siłach Powietrznych Kobiet podczas II wojny światowej i była najwyraźniej „niezależnie myślącą dziewczyną w wieku dwudziestu kilku lat”, kiedy poznała Seretse na potańcówce Londyńskiego Towarzystwa Misyjnego. Mimo, że ich pierwsze spotkanie nie było udane, ich wspólny entuzjazm dla jazzu zaowocował kwitnącym romansem i we wrześniu 1948 roku Seretse wysłał list lotniczy do swojego wuja, Tshekedi, ogłaszając, że planuje poślubić Ruth 2 października.

Kiedy Tshekedi wyraził swoje oburzenie tą propozycją i naciskał na London Missionary Society, aby interweniowało w celu zapobieżenia małżeństwu, Seretse sprzeciwił się mu i przeniósł planowaną datę ślubu na 24 września. Jerzego, Campden Hill, który zgodził się poprowadzić ceremonię zaślubin, stracił nerwy w obliczu narastającego sprzeciwu i skierował ich do biskupa Londynu, który prowadził ceremonię ordynacji w St. Mary Abbot’s, Kensington. Małżonkowie uczestniczyli w nabożeństwie ordynacyjnym tylko po to, by usłyszeć, że biskup nie jest gotów pozwolić na zawarcie małżeństwa w kościele bez zgody rządu brytyjskiego. Oboje wiedzieli, że jest mało prawdopodobne, by taka zgoda nadeszła. W międzyczasie Ruth zraziła się do ojca, który nie pochwalał tego związku i została poinformowana przez swoich pracodawców, że w przypadku ślubu musi wybrać pomiędzy przeniesieniem do biura w Nowym Jorku a zwolnieniem z pracy. Mimo to, 29 września 1948 roku, w obliczu wszelkich przeciwności, Seretse Khama poślubił Ruth Williams w Kensington Registry Office.

Dyplomatyczna burza dopiero się zaczynała. Seretse został wezwany przez Tshedeki z powrotem do Bechuanalandu, przybył tam 22 października 1948 r. i stanął przed czterodniową rozprawą na pełnym zgromadzeniu plemiennym, czyli kgotli, od 15 do 19 listopada, za złamanie plemiennych zwyczajów i zlekceważenie rozkazu regenta. Na tym pierwszym spotkaniu plemię niemal jednym głosem potępiło małżeństwo i postanowiło, że należy podjąć wszelkie kroki, aby biała żona Seretse nie weszła na teren rezerwatu Bamangwato.

Jednakże Seretse nieugięcie twierdził, że nie wróci do rezerwatu bez żony, a wśród ludzi zaczęły rodzić się podejrzenia, że Tshedeki dąży do wygnania Seretse i objęcia władzy naczelnej. Dlatego na drugim spotkaniu kgotli w grudniu, znaczna część współplemieńców wycofała swój sprzeciw wobec małżeństwa i zażądała gwarancji, że Seretse będzie mógł swobodnie wrócić na ziemie plemienne, jeśli wróci do Anglii, aby kontynuować studia prawnicze. Kiedy w czerwcu 1949 roku Seretse powrócił z Londynu do Protektoratu i dał do zrozumienia, że opuści go na stałe, jeśli jego żona nie będzie mogła do niego dołączyć, trzecie zebranie kgotli zgodziło się przyjąć go jako swojego wodza na jakichkolwiek warunkach i 20 sierpnia Ruth Khama przybyła do Serowe. Ten nieoczekiwany obrót wydarzeń sprawił, że Tshekedi uznał, iż jego władza została obalona przez zdecydowaną większość plemienia, którym rządził twardą ręką od ponad dwudziestu lat. Chcąc odzyskać poparcie, zagroził, że opuści swój lud i zamieszka na dobrowolnym wygnaniu w rezerwacie Bakwena. Tshekedi, który blefował, opuścił swoją ojczyznę bez przeszkód, w towarzystwie niewielkiej grupy wiernych zwolenników. Jednak przyszłość Seretse jako wodza była daleka od bezpiecznej. Rząd brytyjski jeszcze go nie uznał, a pod koniec października 1949 roku Związek Południowej Afryki ogłosił, że on i jego żona są zakazanymi imigrantami. Gdyby postawili stopę w Mafeking, siedzibie Protektoratu Bechuanaland, który znajdował się nad granicą w RPA, zostaliby aresztowani. Jak Serestse mógł skutecznie rządzić swoim ludem, skoro nie mógł negocjować z potężnymi sąsiadami, RPA i Rodezją Południową, którzy odmówili uznania jego władzy, i nie mógł nawet wejść do siedziby własnego Protektoratu Brytyjskiego?

Od samego początku białe rządy Unii Południowej Afryki i Rodezji Południowej wyrażały poważne obawy co do małżeństwa i konsekwencji uznania Seretse przez Brytyjczyków za Wodza. Rzeczywiście, premier Rodezji Południowej ostrzegł brytyjskiego Wysokiego Komisarza, Sir Evelyna Baringa, że bardziej skrajni nacjonaliści nie będą chcieli pozostać związani z krajem, który oficjalnie uznaje afrykańskiego Wodza poślubionego białej kobiecie, „i że uczynią z uznania Seretse okazję do zaapelowania do kraju o ustanowienie Republiki; i nie tylko Republiki, ale Republiki poza Wspólnotą Narodów”. Premier Związku Południowej Afryki potwierdził, że nie będzie się sprzeciwiał takiemu posunięciu, jednocześnie bacznie obserwując sytuację w Bechuanalandzie. Na mocy postanowień Aktu o Południowej Afryce z 1909 r. Unia rościła sobie prawo do sąsiednich terytoriów plemiennych i, jak zauważył Sekretarz Stanu ds. Stosunków ze Wspólnotą Narodów w gabinecie w 1949 r., „żądanie tego transferu może stać się bardziej natarczywe, jeśli nie uwzględnimy poglądów rządu Unii”. Dalej dodał: „rzeczywiście, nie możemy wykluczyć możliwości zbrojnego wtargnięcia do Protektoratu Bechuanaland z Unii, jeśli Serestse zostałoby uznane natychmiast, podczas gdy uczucia w tej kwestii są zaognione”.

Czy Sekretarz Stanu przesadził? Prawdopodobnie nie, gdy weźmie się pod uwagę, że premier RPA, dr D F Malan, doprowadził Partię Narodową do pierwszego zwycięstwa w 1948 roku właśnie na platformie apartheidu. Rząd brytyjski stanął przed dylematem. Czy powinien wezwać Seretse do Londynu „tak, że próba może być podjęta w celu przekonania go do dobrowolnego zrzeczenia się jego roszczenia do wodzostwa? Na posiedzeniu gabinetu 21 lipca 1949 roku sekretarz stanu ds. kolonii gwałtownie się nie zgodził. Widział, że rząd będzie szeroko krytykowany za próbę wpłynięcia na Seretse w ten sposób, aby przypodobać się białej opinii w Afryce Południowej i wskazał na niebezpieczeństwo, że wyda się rasistowski. The Cabinet agreed. 'The issue was not one of the merits of demerits of mixed marriages and the Government should vigorously rebut any suggestion that their attitude to this question was in any way determined by purely racial considerations'. Ich głównym celem musi być zabezpieczenie przyszłego dobrobytu samych Bamangwato. Śledztwo sądowe dałoby wszystkim czas do namysłu i ostudzenia nastrojów. W związku z tym w Bechuanalandzie zorganizowano dochodzenie w celu zbadania przydatności Seretse Khamy na wodza naczelnego plemienia Bamangwato. Raport został złożony w grudniu 1949 r.

Wynik śledztwa nie był całkowicie przewidywalny. Na przykład, doszedł do wniosku, że jeśli plemię wybaczyło Serestse za nieprzestrzeganie rodzimych zwyczajów dotyczących jego małżeństwa, „kimże jesteśmy, by nalegać na jego ukaranie?”. Ta konkretna kwestia została zamknięta i sama w sobie nie czyniła Seretse niezdolnym do rządzenia. Ponadto, „choć typowy Afrykańczyk w budowie i rysach”, pytający znaleźli Seretse inteligentny, dobrze mówiący, wykształcony człowiek, „który przyswoił sobie, w dużym stopniu, maniery i myśli studenta Oxfordu”. Nie można było jednak zignorować skutków tego małżeństwa w postaci zerwania stosunków z sąsiednimi krajami Commonwealthu. Ponieważ, ich zdaniem, przyjazne i oparte na współpracy stosunki z RPA i Rodezją były niezbędne dla dobrobytu plemienia Bamangwato i całego Protektoratu, Serestse, który nie cieszył się ani jednym, ani drugim, nie mógł być uznany za odpowiedniego do rządzenia. Stwierdzili oni: 'Nie wahamy się stwierdzić, że, ale dla jego nieszczęśliwego małżeństwa, jego perspektywy jako szef są tak jasne, jak te z każdego tubylca w Afryce, z którymi mamy kontakt'.

Seretse nie mógł być uznany za szefa i został odwołany do Londynu w 1950 roku. Z brytyjskiej stolicy wysłał żonie telegram: „Plemię i ja zostaliśmy oszukani przez rząd brytyjski. Mam zakaz wstępu do całego protektoratu. Love Seretse”. Ruth pozostała w Bechuanalandzie przez jakiś czas po tym wydarzeniu, a Serestse pozwolono tam do niej dołączyć w związku z narodzinami ich pierwszego dziecka. Oboje wrócili do Londynu, a Ruth pogodziła się z ojcem. W 1952 roku Serestse został wykluczony na stałe z Chieftainship i musiał zamieszkać poza granicami swojego kraju. Jak na ironię, wuj Serestse, Tshekedi, który nadal mieszkał w rezerwacie Bakwena, został również wykluczony z rezerwatu Bamangwato, podczas gdy Brytyjczycy zorganizowali rząd tymczasowy, obejmujący władzę tubylczą. Musiało się wydawać Seretse, że nigdy nie wróci do swojej ojczystej ziemi.

Jednakże jego sprawa nie została zapomniana ani w Londynie, ani w Afryce, a wielu polityków utrzymywało tę kwestię przy życiu w brytyjskim parlamencie, w tym Winston Churchill i Anthony Wedgwood Benn. W 1956 r. Bamangwato wysłali do królowej telegram z prośbą o powrót ich wodza, a po podpisaniu przez Seretse i Tshekedi zobowiązań zrzeczenia się wodzostwa dla siebie i swoich spadkobierców oraz zgody na życie w zgodzie ze sobą, pozwolono im wrócić do domu jako prywatnym obywatelom.

Po kilku latach życia jako hodowca bydła i próbach zaangażowania się w lokalną politykę, Seretse był zmotywowany do wejścia do polityki krajowej. Założył Partię Demokratyczną Bechuanalandu, która wygrała wybory w 1965 roku, co było wstępem do uzyskania przez jego kraj niepodległości jako Botswana w 1966 roku. W tym samym roku został pasowany na rycerza i został pierwszym prezydentem Botswany, pełniąc tę funkcję łącznie przez cztery kadencje, zanim zmarł przedwcześnie w 1980 r. w wieku 59 lat. Pozostawił Botswanę jako coraz bardziej demokratyczny i zamożny kraj, odgrywający znaczącą rolę w polityce południowej Afryki. Pozostał popularną postacią w swoim kraju, a G.J. Phipps Jones, dyrektor Moeding College w Botswanie za czasów prezydentury Seretse, który od tego czasu powrócił do Wielkiej Brytanii, wspomina go jako „bardzo troskliwego i rozważnego… łagodnie mówiącego, delikatnego człowieka”. Ruth, zapalona działaczka charytatywna, nadal mieszkała w Botswanie i podejmowała się wielu obowiązków charytatywnych, w tym pełniła funkcję prezesa Czerwonego Krzyża w Botswanie. Znana wśród ludności jako „Lady K”, była znaną postacią w swoim przybranym kraju, uważając się za Motswanę, czyli rodowitą obywatelkę Botswany, aż do swojej śmierci 22 maja 2002 r. Pozostała przy życiu wraz z córką i trzema synami, z których jeden, Ian, jest obecnie wiceprezydentem Botswany.

Historia Seretse i Ruth jest historią, która nie powinna zostać zapomniana. Ma w sobie wiele z elementów szekspirowskiego dramatu lub disneyowskiego filmu fabularnego: skrzyżowani kochankowie, ambitny wuj, obłudni doradcy, potężni wrogowie, a przede wszystkim szczęśliwe zakończenie. Jednak dokumenty rządowe i współczesne relacje o traktowaniu ich z rąk rządu brytyjskiego nie stanowią wygodnej lektury.

Publikacja w The Inner Temple Yearbook 2002/2003

Badacze pragnący skorzystać z archiwów powinni zwrócić się pisemnie do:

Więcej o