De paus is het er niet mee eens
De zaak tegen de bevrijdingstheologie
Wijlen paus Johannes Paulus II werd vaak bekritiseerd vanwege de strengheid waarmee hij de bevrijdingsbeweging aanpakte.
Hij wilde vooral een halt toeroepen aan de sterk gepolitiseerde vorm van bevrijdingstheologie die in de jaren tachtig gangbaar was en die gezien kon worden als een versmelting van christendom en marxisme. Hij werd vooral bekritiseerd vanwege de vastberadenheid waarmee hij instellingen sloot die bevrijdingstheologie onderwezen en waarmee hij activisten van de beweging, zoals Leonardo Boff en Gustavo Gutierrez, verwijderde of berispte.
Hij geloofde dat het veranderen van de kerk in een seculiere politieke instelling en het heil uitsluitend te zien als het bereiken van sociale rechtvaardigheid, het geloof in Jezus beroofde van zijn kracht om elk leven te transformeren. Het beeld van Jezus als politiek revolutionair strookte niet met de Bijbel en de leer van de Kerk.
Hij bedoelde niet dat de Kerk niet de stem van de onderdrukten zou zijn, niet zou opkomen voor de armen. Maar ze moest dat niet doen door partijpolitiek, of door revolutionair geweld. De taak van de kerk was het tot stand brengen van het Koninkrijk van God, niet het scheppen van een marxistische utopie.
Geen uitbuiting van de zwakkeren, rassendiscriminatie of getto’s van armoede meer! Nooit meer! Dit zijn ondraaglijke kwaden die naar de hemel schreeuwen en christenen oproepen tot een andere manier van leven, tot een sociale betrokkenheid die meer in overeenstemming is met hun geloof.
Paus Johannes Paulus II in de Basiliek van Onze Lieve Vrouw van Guadalupe, Mexico, 1999
Nicaragua was een bijzondere brandhaard. Priesters waren actief geweest bij de omverwerping van een dictator en hadden banen aangenomen in de revolutionaire regering die volgde, ondanks een verbod van de paus.
Wat de Kerk zou moeten doen
In 1984 en 1986 bracht de Kerk belangrijke documenten uit over het thema Bevrijding. Daarin werd Johannes Paulus’ opvatting herhaald dat de Kerk zich moest inzetten voor de bevrijding van de armen, maar dit moest doen op een manier die paste bij een kerk, niet geïnspireerd door een politieke visie van een volmaakte wereld, maar door ieder mens te helpen zijn vrijheid te vinden door verlossing van de zonde – het was de taak van de kerk om mensen in persoonlijk contact met God te brengen.
De paus stelde dit duidelijk in een preek in Mexico in 1990:
…
Wanneer de wereld de duidelijke mislukkingen van bepaalde ideologieën en systemen begint op te merken, lijkt het des te onbegrijpelijker dat sommige zonen van de Kerk in deze landen – soms gedreven door de wens om snelle oplossingen te vinden – blijven volharden in het als levensvatbaar presenteren van bepaalde modellen waarvan het falen op andere plaatsen in de wereld overduidelijk is.
U, als priesters, kunt niet betrokken zijn bij activiteiten die toebehoren aan de lekengelovigen, terwijl u door uw dienst aan de kerkgemeenschap geroepen bent om met hen samen te werken door hen te helpen bij het bestuderen van de kerkelijke leringen….
…Wees dus voorzichtig en aanvaard noch sta toe dat een visie op het menselijk leven als conflict of ideologieën die klassenhaat en geweld voorstellen, u worden bijgebracht; dit geldt ook voor ideologieën die zich proberen te verschuilen onder theologische geschriften.
Paus Johannes Paulus II, ‘Optie voor de armen’-preek in Mexico, 1990
Dit sloot sociale actie niet uit – verre van dat, maar de sociale actie moest naar het beeld van het evangelie zijn en het evangelie stond open voor iedereen.
Jezus stelt als voorwaarde voor onze deelname aan zijn verlossing dat we de hongerigen te eten geven, de dorstigen te drinken geven, de naakten kleden, de treurenden troosten, want “wanneer jullie dit doen aan een van mijn geringste broeders of zusters, doen jullie dat aan Mij” (Mt 25,40).
Paus Johannes Paulus II
Pauselijke motivatie
Sommigen zeggen dat er een duidelijke politieke motivatie achter het optreden van wijlen de paus zat. Hij was fel gekant tegen de communistische greep op Oost-Europa, en kon dus onmogelijk sympathie tonen voor de priesters in Zuid- en Midden-Amerika die samenwerkten met communistische revolutionairen – een dergelijk inconsequent gedrag zou zijn geloofwaardigheid hebben vernietigd.
Dit is een te cynische opvatting. Johannes Paulus II werd, zoals altijd, geregeerd door zijn geloof en overtuiging. Hij was oprecht van mening dat de bevrijders het christendom verdraaiden, en hij was vastbesloten om de Kerk in Zuid-Amerika weer op het spoor van de verlossing te krijgen. Voor Johannes Paulus II was Gods wezenlijke daad het binnentreden in onze tijd en onze mensheid en het veranderen van " “onze geschiedenis in de geschiedenis van de verlossing”. Het was door verlossing dat de armen en verdrukten moesten worden opgewekt.